موقعیت جغرافیایی قلعه بمپور

قلعه بمپور ایرانشهر در شمال شهر بمپور واقع شده است. این قلعه معروف ترین و در عین حال مهم ترین قلعه در سراسر بلوچستان محسوب می شود که بر فراز تپه ای مصنوعی در استان سیستان و بلوچستان ساخته شده است. قلعه بمپور یکی از قلعه‌ های نظامی مهم کشور است که در 22 کیلومتری غرب ایرانشهر و یک کیلومتری شمال شهر بمپور در استان سیستان و بلوچستان قرار دارد. این قلعه بر روی یک تپه مصنوعی به ارتفاع 80 متر واقع شده و به لحاظ همین موقعیت استراتژیک می‌ توانسته در مقابل هجوم بزرگ‌ ترین قشون نظامی نیز مقاومت نماید. این قلعه علاوه بر موقعیت استراتژیک، تنها حدود 2 کیلومتر با رودخانه فاصله دارد که از این نظر نیز موقعیت جالب توجهی دارد.

سیر تاریخی و فرهنگی

قلعه بمپور که معروف‌ترین قلعه بلوچستان است زمانی بسیار طولانی مرکز حکومت کرمان و بلوچستان بوده‌ است. شباهت بنای قلعه بمپور با بناهای دوره ساسانی منطقه از جمله قلعه دختر کرمان و قلعه بم نشان می دهد که تاریخ ساخت اولیه این بنا تا دوره ساسانیان به عقب برگردد. این قلعه در زمان سلجوقیان مورد استفاده بوده است. هر چند مردم بلوچستان بر این باورند که این قلعه توسط نادرشاه افشار ساخته شده و با وجود این که نادر شاه اجازه ساخت قلعه‌ای را در منطقه بمپور به نصیرخان براهویی داد، اما بنای قلعه بمپور بسیار کهن‌تر از آن است و در سال 1960 میلادی خانم بئاتریس؛ دیرینه‌شناس انگلیسی بخشی از سراشیبی تپه زیر قلعه بمپور را مورد کاوش قرار داد و آثاری از دوران آغازین تاریخ به دست آورد. این قلعه که کاربری نظامی داشته‌، حتی تا دوران معاصر نیز مورد استفاده بوده و برخی در آن زندگی می‌کردند، اما پس از آن بخشی از قلعه در برخی درگیری‌ها تخریب و سپس بسته می‌شود. این قلعه در زمان فرمانروایی سلجوقیان مورد استفاده بوده و بارها در زمان‌های مختلف به ویژه در دوره قاجاریه محاصره و به توپ بسته شده است. در سال 1257 با شورش آقاخان محلاتی و حمایت محمدعلی خان؛ حاکم بمپور، حبیب‌ الله خان شاهسون؛ امیر توپخانه ارتش قاجار به این قلعه یورش برد که این امر صدمات جدی به قلعه وارد نمود اما کاملا ویران نشد. در سال 1307 خورشیدی نیز یک نیروی نظامی به سرکردگی سر تیپ امان‌ الله خان جهانبانی قلعه را به توپ بست و این قلعه تاریخی را به ویرانه‌ ای مبدل ساخت. قلعه بمپور اکنون متروک است و بسیاری بخش‌های آن آسیب دیده‌اند، شکاف‌های عمیقی هم روی تپه دیده می‌شود که آن را به جامانده از بارش باران می‌دانند که خاک تپه را می‌شوید و می‌برد. اما قلعه هنوز بدون هیچ حفاظتی زیر باد و باران ایستاده است.

معماری قلعه بمپور

قلعه بمپور به صورت دو تکه ساخته شده و این دو بخش به لحاظ ارتفاع با یکدیگر یکسان نیستند. صحن پایین درب ورودی دیواره شرقی قلعه قرار گرفته و چندین برج نیز آن را احاطه کرده‌اند. اصطبل اسب‌ ها و یک راه زیرزمینی برای فرار از محاصره به هنگام تسخیر احتمالی قلعه نیز وجود داشته است. مصالح به كار رفته در اين قلعه خشت‏ خام و گل رس بوده كه بر روى يک تپه مصنوعى احداث شده است. ديوارهاى غربى و شرقى در هر راس برج‌هاى استوانه‏‌اى دارد. از چهار برجک ديده‏‌بانى تنها دو برجک آن به ارتفاع دو متر باقى مانده‌‏اند. در داخل قلعه رديفی از اتاق‌هاى چسبيده به ديوار قلعه براى امور مختلف در نظر گرفته شده‏‌ است. يک حلقه چاه نيز در درون قلعه وجود دارد. 

قلعه از سه قسمت تشكيل شده است: 

• قسمت انتهايى كه از ديوارهاى اصلى و درب‏‌هاى ورودى و خروجى و چند عدد برج و بارو براى حفاظت قلعه تشكيل شده است. 
• قسمت وسط كه محل خانه‌‏هاى مسكونى و برج و بارو بوده است. 
• قسمت فوقانى كه ويژه فرماندهان و حاكم قلعه بوده و بيشترين نقش ديده‌‏بانى از برج و باروهاى اين قسمت به دليل ارتفاع زياد صورت مى‌‏گرفته است. 

در محوطه قسمت فوقانى چاهى عميق ديده مى‏‌شود كه اكنون پس از گذشت چندين سال پر نشده است. در گذشته در داخل چاه يک محوطه سنگ فرش بوده كه سوراخى براى عبور نيروهاى قلعه هنگام محاصره قلعه توسط دشمنان به خارج داشته است كه در حال حاضر به علت حركت شن‏‌هاى روان و گذشت زمان مسدود شده، اما چاه به قوت خود باقى است. ديوارهاى شرقى و غربى آن داراى فاصله زيادى از هم است و در سمت جنوب به يكديگر نزديكتر هستند و ضلع جنوبى در واقع كوچک ترين ضلع قلعه است. هر طرف داراى برجى استوانه‏‌اى بوده است كه روى هم 10 برج را شامل می شده است. بزرگ‌ترين برج قطرش به هشت قدم مى‏‌رسد و توپ در اين مكان قرار داشته است. ديوار اصلى همه اتاق ها را در بر گرفته است. در صحن حياط جنوبى يک رديف اتاق بالاتر از ديوار خراب شده است که چندين اتاق دارد. در قسمت بالا كه ارگ ناميده مى‏‌شود چندين اتاق به‌صورت رديفى در كنار يكديگر قرار دارند و با پنجره‏‌هايى به خارج احاطه دارند. 

قلعه بمپور از نظر ارتفاع به دو قسمت تقسيم مى‏‌شود: 

صحن پايين كه محل درب ورودى است و در جانب شرقى قرار دارد و چندين برج آن را دربرگرفته‌‏اند. در جنب درب ورودى چندين اتاق جلب نظر مى‏‌كنند. داخل صحن پايين يک محوطه زيرزمينى ديده مى‏‌شود كه دهانه‏‌اش شبيه چاه است كه احتمالا از راه اين چاه كه به بيرون وصل بوده و در مواقع ضرورى استفاده مى‏‌كرده ‌اند.

قسمت فوقانى قلعه كه محل زندگى حاكم، فرماندهان و مقربان بوده است كه از صحن پايين بلندتر بوده و ديده‏‌بانى از اين نقطه بر روى يک برج گرد صورت مى‏‌گرفته است. اين قسمت بر تمام اطراف اشراف دارد. ديوارها و برج‌‏ها داراى سوراخ‌هايى بوده‌‏اند كه از اين محل‌ها به سمت دشمن تيراندازى مى‏‌كرده‌اند.

ارزش های خاص قلعه بمپور

قلعه بمپور از نظر نظامی، اهمیت قابل توجهی داشته به همین دلیل معروف ترین و در عین حال مهم ترین قلعه در سراسر سیستان و بلوچستان محسوب می شود. این قلعه بر روی تپه ای مصنوعی به ارتفاع 80 متر ساخته شده و استقرار قلعه در بالای تپه، بر حسب تصادف انتخاب نشده است. زیرا این تپه به گونه‌ای به اطراف مشرف شده که محال است یک مهاجم دور از چشم نگهبانان به قلعه بمپور نزدیک شود. به همین دلیل قلعه بمپور یکی از قلعه های نظامی و مهم آسیا و خاورمیانه به حساب می‌آمده است.