ضوابط ثبت آثار در فهرست میراث جهانی یونسکو

با ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو توجه و حمایت‌های جهانی به سوی اثر ثبت شده معطوف می‌شود. در نوشته‌ای که پیش رو دارید ضوابط ثبت یک اثر در فهرست میراث جهانی یونسکو آورده شده است.

آشنایی با کمیته میراث فرهنگی و طبیعی یونسکو

کشور ایران از تاریخ ۲۶ فوریه ۱۹۷۵ میلادی به عضویت کمیته حفاظت از میراث فرهنگی و طبیعی یونسکو در آمده است. این کمیته هم‌اکنون ۱۷۶ عضو دارد.این کشورها بر پایه مناطق جغرافیایی به ۵ منطقه تقسیم شده‌اند:

• آفریقا
• دول عربی
• اروپا و آمریکای شمالی
• آمریکای لاتین و کانادا
• آسیا و اقیانوسیه

ایران در منطقه آسیا و اقیانوسیه قرار دارد.

کل آثار ثبت شده جهانی بیش از ۷۵۴ اثر است که در این بین ۱۴۹ اثر طبیعی، ۵۸۲ اثر فرهنگی و ۲۳ اثر فرهنگی-طبیعی دیده می‌شود.

سه دسته اثر به عنوان اثر فرهنگی قابل درج در فهرست میراث جهانی است:

1. آثار: اثر معماری، پیکره و مجسمه، نقاشی و سنگ نگاره ها و کتیبه ها، آثار با طبیعت باستان شناسی، پناهگاه های داخل غارها
2. بنا: مجموعه ای از بناهای مرتبط به لحاظ معماری و یا جایگاه، و یا بناهای مجزا
3. سایت: منظره های فرهنگی و یا سایت های باستان شناسی و یا محوطه های مردم شناسی

ارزیابی آثار فرهنگی برای ثبت در فهرست میراث جهانی

ارزیابی و تشخیص این که آثار پیشنهادی واجد معیارها و شرایط اصالت برای ثبت در فهرست میراث جهانی هستند با شورای بین المللی آثار و محوطه های فرهنگی-تاریخی ICOMOS است. در مورد چشم اندازهای فرهنگی علاوه بر ICOMOS، اتحادیه های حفاظت IUCN نیز بر ارزیابی اثر پیشنهاد شده نظارت خواهد کرد.

ICOMOS و IUCN پس از دریافت اطلاعات اضافی که احتمالا برای رفع نواقص پرونده پیشنهادی لازم است تا کشور عضو ارسال دارد، گزارش نهایی ارزیابی خود را تسلیم کمیته میراث جهانی می کند. این گزارش نهایی شامل معیارهایی که اثر تحت آنها به ثبت خواهد رسید، دلایل اصالت اثر و هر گونه پیشنهاد و نظر خاصی در رابطه با اثر پیشنهاد شده خواهد بود.

هر اثر پیشنهادی باید حداقل یکی از شاخص های زیر را دارا باشد:

1. نمایان گر دست آوردی بی بدیل از نبوع هنری بشر باشند.
2. نمایان گر تبادل مهمی از ارزش های بشری در یک محدوده زمانی در درون یک حیطه فرهنگی جهان از لحاظ پیشرفت در معماری یا فن آوری، هنرهای یادمانی، برنامه ریزی شهری یا طراحی چشم انداز باشد.
3. گواهی بی همتا یا دست کم استثنایی بر یک سنت فرهنگی یا تمدن زنده یا از میان رفته باشد.
4. نمونه ای برجسته از نوعی بنا یا مجموعه معماری یا فن آوری یا منظره که نمایان گر مرحله یا مراحلی در سرگذشت انسان باشد.
5. نمونه ای برجسته از یک سکونت گاه سنتی بشری یا استفاده از زمین، که معرف یک یا چند فرهنگ است، باشد. به ویژه مواقعی که تحت تاثیر تغییرات برگشت ناپذیر شده است.
6. به طرزی مستقیم یا ملموس مرتبط با رویدادها یا سنن زندگی افکار و عقاید یا آثار هنری یا ادبی واجد اهمیت والای جهانی باشد.

ضوابط تهیه پرونده برای ثبت آثار در فهرست میراث جهانی

با وجود این که هر اثر دارای ویژگی های مخصوص به خود است، با این حال لازم است تا اطلاعات مربوطه در قالب زیر ارایه گردد.
مشخصات اولیه اثر:

1. نام کشور
2. نام استان (روستا و ...) محل قرارگیری اثر
3. نام اثر
4. مشخص کردن محل دقیق اثر روی نقشه با ذکر مختصات جغرافیایی اثر
5. نقشه عرصه و حریم مصوب اثر در مقیاس ۵۰۰۰۰/۱ تا ۱۰۰۰۰۰/۱

با ذکر مساحت محوطه پیشنهادی برای ثبت (به هکتار) که دارای مرز مشخص شده باشد (به وسیله حصار و یا غیره) و نیز مساحت حریم (به هکتار)، ضوابط حریم باید در حاشیه نقشه آورده شود.

شاخص های ثبت اثر

1. دلایل اهمیت و ارزش اثر
2. بررسی موقعیت اثر در مقایسه با آثار مشابه ‌آن
3. دلایلی در توجیه اصالت اثر

معیارهای انتخاب اثر برای ثبت در فهرست میراث جهانی

• دست آوردی بی نظیر از نبوع هنری بشر
• نمایان گر تبادل ارزش های بشری در حوزه فرهنگ و دوره زمانی خاص
• نمایان گر سنت فرهنگی بی همتایی که از بین رفته و یا هنوز پابرجاست
• نمونه برجسته از نوعی بنا، معماری، فن آوری و یا منظر
• نمونه ای برجسته از سکونت گاه سنتی بشری
• به طور مستقیم و ملموس با رویدادها، عقاید و آثار ادبی دارای ارزش جهانی مرتبط است

توصیف اثر

• توصیف ظاهری اثر
• تاریخچه و تحولات تاریخی اثر
• آخرین تغییرات و وضعیت مرمتی اثر
• کارهایی که در زمینه حفظ و احیا اثر انجام شده

طرح مدیریتی اثر

• مالکیت اثر با کدام سازمان یا ارگان است. مشخصات کامل شامل نشانی، کد پستی، تلفن تماس، نمابر، آدرس پست الکترونیکی سازمان ذکر شود.
• وضعیت قانونی هر گونه دخل و تصرف، مرمت و نیز میزان گستردگی اماکن موجود در حریم اثر به چه صورت است. (اگر مالکیت اثر، عرصه و حریم و یا غیر دارای مشکل قانونی است ذکر شود)
• برای حفاظت از اثر چه تمهیداتی در نظر گرفته شده است.
• مدیریت و نظارت بر اجرای کلیه برنامه های فوق با چه سازمانی است.
• نشانی، کد پستی، تلفن تماس، نمابر، آدرس پست الکترونیکی سازمان متبوع و مسئولین مرتبط.
• کلیه برنامه هایی که در رابطه با امکانات گردشگری، مسایل حفاظتی، امور مرمتی و معرفی و شناساندن اثر انجام شده و یا در حال اجرا است.
• منابع مالی که هزینه های اجرای برنامه های مرمتی، امکانات گردشگری مسایل حفاظتی و معرفی و شناساندن اثر از آنجا تامین می شود. برای مثال بودجه خاصی به صورت سالانه از سوی سازمان در رابطه با اثر فوق در نظر گرفته شده یا خیر و یا اگر از طرف سازمان ها و ارگان های دیگر داخلی یا خارجی بودجه هایی در رابطه با این اثر پرداخت می شود.
• تعداد و تخصص نیروهای انسانی که در رابطه با مسایل حفاظتی، مرمتی و پژوهشی به صورت دایم و یا موقت با اثر فوق در ارتباطند (تعداد و نوع تخصص)
• امکانات رفاهی که برای گردشگران موجود است و آمار بازدیدکنندگان (به صورت روزانه، ماهانه یا فصلی)
• برنامه های مصوبی که برای ایجاد و ارتقا امکانات گردشگری، مسایل امنیتی، امور حفاظتی و مرمتی، معرفی و شناساندن اثر به صورت کوتاه مدت ۱ ساله و بلند مدت ۴ ساله در رابطه با اثر فوق موجود است با ذکر میزان تخمین زده شده هزینه، نیروی انسانی و امکانات فنی مورد نیاز، همچنین این برنامه ها در چه مرحله اجرایی هستند.
• تعداد و تخصص کارکنان متخصص، فنی و حفاظتی مستقر در حوزه اثر (تعداد، درجه تحصیلی و نوع تخصص).

مشکلات موجود در رابطه با اثر

• اثرات مخرب توسعه و پیشرفت تکنولوژی بر اثر فوق
• اثرات مخرب محیطی نظیر آلودگی، شرایط جوی و نظایر آن
• صدماتی که از زلزله، سیل و سایر بلایای طبیعی بر اثر وارد شده و تمهیداتی که برای مقابله با آن در نظر گرفته شده
• مشکلاتی که گردشگران به وجود می آورند
• سایر مشکلات

طرح حفاظتی و مرمتی اثر

• شاخص هایی که برای تعیین وضعیت پابرجایی اثر صورت می گیرد.
• برای حفاظت و مرمت آثار چه برنامه هایی (بلند مدت و کوتاه مدت) در نظر گرفته شده است.
• اقداماتی که در رابطه با حفظ و مرمت اثر تاکنون انجام شده و میزان کارایی آنها.

مدارک مورد نیاز پرونده ثبت اثر

• عکس (۳۶ قطعه عکس رنگی از کلیه زوایا و بخش های شاخص اثر، ترجیحا تعدادی عکس سیاه و سفید.)
• اسلاید (۲۴ عدد اسلاید رنگی)
• در صورت موجود بودن نمونه هایی از دفترچه راهنما، کاتالوگ، بروشور و یا سایر انتشاراتی که برای معرفی اثر صورت گرفته.
• پرونده الکترونیکی شامل متن کامل پرونده و طرح مدیریتی، کلیه اسلایدها، عکس ها و نقشه ها (Photoshop ۶.۰ , Word ۲۰۰۰)
• طرح مدیریتی اثر به صورت پیوست (کوتاه مدت ۱ ساله و بلند مدت ۴ ساله)
• فهرست کلیه منابع و ماخذی که در تهیه پرونده فوق به آن رجوع گردیده است.
• آدرس مکان هایی که مدارک و اسناد مربوط به اثر فوق در آنجا نگهداری می شود.
• جمع بندی و ارایه پیشنهادات و راه حل هایی در رابطه با اثر فوق
• امضا فرد مسئول از طرف کشور پیشنهاد دهنده

ضوابط ثبت شهرها در فهرست میراث جهانی

مجموعه بناهای شهری واجد شرایط برای درج در فهرست میراث جهانی در سه مقوله زیر قرار می گیرد.

1. شهرهایی که دیگر مسکونی نیست ولی مدارک باستان شناسی که دستخوش تغییر نشده، راجع به گذشته آنها می باشد.
2. شهرهایی که هنوز مسکونی است و به خاطر طبیعت خود با تاثیرپذیری از تغییرات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی توسعه یافته و می یابند.
3. شهرهای مدرن قرن بیستم که ساختار شهری اولیه آنها حفظ شده و قابل تشخیص است، توسعه آنها تا حدود زیادی غیر قابل کنترل است.

در رابطه با شهرهای غیر مسکونی لازم است بقایای چنین شهری به صورت کامل و در صورت امکان به همراه محیط طبیعی اطراف آن ثبت شود و نه فقط چند اثر انگشت شمار و یا دسته ای کوچک از بناهای آن، این شهرها دارای معیار شماره III ، یعنی گواهی بی همتا یا دست کم استثنایی از یک سنت فرهنگی و تمدن از میان رفته است، باشد.

برای درج یک شهر مسکونی در فهرست میراث جهانی باید معیار IV یعنی نمونه ای برجسته از نوعی بنا یا مجموعه معماری یا فن آوری و یا منظره باشد که نمایان گر مراحل مهمی در سرگذشت بشر است و نباید صرفا به دلایل فکری دارا بودن معیار IV ثبت گردد.

در این راستا چهار دسته شهر قابل تشخیص و پیشنهاد است:

1. شهرهایی که نمونه ای مناسب از یک دوره یا فرهنگ خاص است که تقریبا به طور کامل حفظ گردیده و در نتیجه تحولات بعدی دستخوش تغییر نشده است که در این مورد شهر و تمامی محیط پیرامون آن باید ثبت و حفاظت شود.
2. شهرهایی که از جنبه هایی خاص تکامل یافته اند و بعضی مواقع در مرکز یک محیط طبیعی، ساختارهایی را حفظ کرده اند که مشخصه مراحل متوالی تاریخچه آنها است و در این مورد بخش تاریخی واجد ثبت و حفاظت است.
3. مراکز تاریخی که دقیقا همان منطقه باستانی اولیه خود را می پوشانند و در حال حاضر در داخل شهرهای امروزی محصور شده اند باید پیرامون اطراف این مراکز در بالاترین مساحت خود ثبت و مورد حفاظت واقع گردد.
4. بخش ها و یا نواحی مجزا که با وجود باقی ماندن به صورت بقایایی از حالات اولیه و اصلی خود، مدرکی درباره هویت تاریخی شهر ناپدید شده پیشین می باشند.

مراکز و محوطه های تاریخی که در قالب بافت شهری به ثبت می رسند باید حاوی تعداد زیادی از بناهای باستانی با اهمیت باشد و ثبت چند بنای دور افتاده و غیر مرتبط با این ادعا که به خودی خود نمایان گر شهری است که بافت شهری آن دیگر قابل تشخیص نیست، امکان ندارد.

ضوابط ثبت منظره های فرهنگی در فهرست میراث جهانی

مناظر فرهنگی نمایان گر ترکیبی از فعالیت های طبیعت و بشر هستند و در آنجا تکامل جامعه انسانی و سکونت انسان ها تحت تاثیر موانعی است که ناشی از محیط زیست طبیعی می باشد. این مناظر فرهنگی باید نمایان گر شیوه های خاص و مداوم استفاده از زمین با توجه به ویژگی ها و محدودیت های محیط طبیعی محل استقرار باشد.

مناظر فرهنگی به ۳ دسته تقسیم می شود:

1. مناظری که بشر آنها را به قصد و از روی طرحی ایجاد کرده است. مانند باغ ها و بوستان ها که به دلیل زیبایی ایجاد شده و مرتبط با بناها و مجموعه های مذهبی و یادمانی است.
2. مناظری که به لحاظ پیوندهای نیرومند مذهبی، هنری یا فرهنگی با عنصر طبیعی ارزش دارد و نه به واسطه شواهد فرهنگ مادی
3. مناظری که انگیزه اولیه ایجاد آنها اجتماعی، اقتصادی و یا مذهبی بوده و شکل فعلی خود را در واکنش نسبت به محیط طبیعی خود پیدا کرده است. این گونه منظره ها خود به دو دسته تقسیم می شود:

• منظره هایی که حالت مرده دارد و یک فرایند تکاملی طی یک دوره زمانی در آنها اتفاق افتاده و پایان یافته است و هنوز ویژگی های مهم و متمایز کننده آنها مشهود است.
• مظاهری که در جامعه امروز نقش اجتماعی خود را حفظ کرده و ارتباطی تنگ با شیوه زندگی سنتی دارد و فرایند تکاملی در آنها هنوز ادامه دارد و شواهد مهم دال بر تحول آنها در طول زمان موجود است.

ضوابط تنظیم گزارش ادواری بر آثار ثبت شده جهانی

هدف از تهیه گزارش ادواری ارزیابی عملکرد کنوانسیون میراث جهانی در کشورهای عضو و نیز بررسی ارزش هایی که برای ثبت یک اثر به عنوان میراث جهانی ذکر شده، در طول زمان و نیز نگاهی به آینده آن است.

اهداف تهیه گزارش ادواری

اثر ثبت شده در فهرست میراث جهانی: بهبود مدیریت، برنامه ریزی، کاهش رویدادهای اضطراری و دخالت های تخصصی در بر طرف ساختن آنها، کاهش هزینه ها از طریق اقدامات پیشگیرانه.

• کشور عضو: بهبود خط مشی در مورد میراث جهانی، برنامه ریزی، بهبود وضعیت اداره محل و اقدامات حفاظتی پیشگیرانه.
• منطقه: همکاری منطقه ای، سیاست ها و اقدامات منطقه ای در مورد حفاظت از میراث جهانی.
• کمیته میراث جهانی: درک بهتر شرایط مناطق میراث جهانی، بهبود خط مشی ها و تصمیم گیری ها.

کشورهای عضو باید امر نظارت بر میراث جهانی را به صورت روزانه انجام دهند و در انجام این کار نیاز به همکاری تنگاتنگ مدیران پروژه های میراث جهانی با مسئولین میراث جهانی در کشور عضو می باشد. باید هر سال وضعیت حفاظتی و مرمتی اثر به طور کامل ثبت شده و در اختیار مسئولین میراث جهانی در کشور عضو قرار گیرد.

باید هر شش سال یکبار از طریق کشور عضو یک گزارش علمی درباره وضعیت حفاظتی آثار جهانی به کمیته میراث جهانی ارایه گردد. مرکز میراث جهانی گزارش ادواری کشورها را به صورت منطقه ای مورد بررسی قرار دهد.

گزارش ادواری باید در دو بخش تهیه شود.

1. بخش اول: در مورد به کارگیری مباحث مربوط به میراث جهانی و شامل مشخصات آثاری که در لیست موقت هستند، حمایت و حفاظت از میراث جهانی کشور فوق، همکاری های بین المللی و دریافت کمک مالی و آموزشی.
2. بخش دوم: در مورد وضعیت حفاظتی و مرمتی هر یک از آثار ثبت شده در فهرست میراث جهانی.

این گزارشات ادواری باید در قالب زیر تهیه شود:

بخش I :

• معرفی

الف: کشور عضو

ب: سال عضویت در کنوانسیون میراث جهانی

پ: سازمان و فرد تنظیم کننده کنوانسیون ادواری

ت: تاریخ تهیه گزارش ادواری

ث: امضاء به نمایندگی از طرف کشور عضو

• مشخصات آثار فرهنگی و طبیعی

الف: میراث ملی

ب: فهرست موقت

پ: آثار پیشنهادی

• نگهداری، حفاظت و معرفی آثار فرهنگی و طبیعی

الف: سیاستگذاری کلی توسعه

ب: وضعیت خدمات حفاظتی، مرمتی و معرفی

ج: مطالعات علمی، فنی و پژوهشی

ت: معیارهای مطالعه، مرمت، حفاظت و معرفی آثار

ث: کارآموزی

• همکاری های مشترک بین المللی و دریافت کمک های بین المللی
• آموزش، معرفی و اطلاع رسانی
• نتایج و پیشنهادات

الف: نتایج اصلی

ب: برنامه پیشنهادی آتی

ت: موسسات اجرایی مسئول

پ: چهارچوب زمانی اجرا

ث: نیاز کمک های بین المللی

بخش II :

•  معرفی

الف: کشور

ب: نام اثر

ت: مختصات جغرافیایی

پ: تاریخ ثبت در فهرست میراث جهانی

ث: سازمان و فرد مسئول آماده کردن گزارش ادواری

ج: تاریخ تنظیم گزارش ادواری

چ: امضا به نمایندگی از طرف کشور عضو

• بیان اهمیت اثر
• اصالت و تمامیت اثر
• مدیریت
• عوامل و مشکلات تاثیرگذار بر اثر
• نظارت
• اقدامات پیشنهادیالف: نتیجه گیری اصلی با توجه به وضعیت ارزشی که اثر به خاطر آن ثبت جهانی شده

ب: نتیجه گیری اصلی با توجه به مدیریت و عوامل موثر بر آن

ت: پیشنهادات آتی

ث: مراکز اجرایی مسئول

پ: برنامه زمانی اجرا

ج: نیاز به کمک های بین المللی

ضوابط درج آثار جهانی در فهرست میراث در معرض خطر

هر اثر جهانی که شرایط زیر را دارا باشد در فهرست میراث در معرض خطر قرار می گیرد:

• خطری مشخص و وخیم آن را تهدید کند.
• اقدامات عمده برای حفاظت آن ضروری باشد.
• درخواست دریافت کمک از طرف کشور عضو شده باشد.

خطری که اثر را تهدید می کند ممکن است به دو صورت باشد:

• خطر قطعی:

الف: خرابی شدید ساختار و یا ویژگی های تزیینی

ب: انحطاط شدید انسجام معماری یا شهرسازی

پ: انحطاط وخیم موقعیت مواد ساختاری

ج: انحطاط شدید فضای شهری یا روستایی یا محیط طبیعی

ه‍: از دست رفتن چشم گیر اصالت تاریخی

و: از دست رفتن معنای فرهنگی اثر

• خطر بالقوه

الف: تغییر وضعیت حقوقی ملک که موجب کاهش سطح حفاظت از آن می باشد.

ب: نبود خط مشی حفاظت

ج: تاثیرات تهدید کننده طرح های برنامه ریزی محلی

د: تاثیرات تهدید کننده شهرسازی

ه‍: وقوع یا خطر وقوع درگیری مسلحانه

و: تغییرات تدریجی ناشی از عوامل زمین شناسی، جوی و یا دیگر عوامل محیط

ضوابط استفاده از برنامه های آموزشی سازمان میراث جهانی

کشورهای عضو می توانند برای آموزش پرسنل متخصص در کلیه سطوح و در زمینه های شناسایی، حفاظت، نگهداری، معرفی و مرمت میراث فرهنگی طبیعی تقاضای کمک کنند درخواست های آموزش در سطح ملی یا منطقه ای باید شامل اطلاعات زیر باشد:

• اطلاعات درباره دوره آموزشی مورد نظر

درس ها و مباحثی که مورد نظر است

سطح آموزشی

مدرسان

تعداد شاگردان

محل برگزاری کلاس

تاریخ برگزاری کلاس

طول دوره

در صورت امکان مشخصات شرکت کنندگان در کلاس ها و ارتباط آنها با مساله میراث جهانی

• نوع کمک درخواستی از سازمان میراث جهانی

کمک مالی

تامین مدرسان متخصص

تامین تجهیزات

کتاب و وسایل کمک آموزشی

• ارایه مخارج تقریبی کمک مالی درخواست شده

حق التدریس

کمک هزینه روزانه (اقامت و خورد و خوراک)

هزینه نقل و انتقالات

هزینه خرید کتاب و وسایل آموزشی

هزینه آماده سازی محل کلاس

• در مورد کلاس هایی که سلسله ای خواهد بود

باید گزارشی از نتیجه اولین دوره برگزاری و به همین منوال برای هر دوره برگزاری، ارایه شود و در نهایت یک گزارش نهایی مجموع تهیه گردد.

• ذکر سایر کمک هایی که برای برگزاری این کلاس خواهد شد

تامین هزینه های آموزش توسط خود دولت

کمک های دوجانبه یا چند جانبه ارگان های ذیربط

کمک های مراکز غیر دولتی وابسته