محیط در شهر نگری (قسمت اول)

انسان موجودی بسیار پیچیده است که دارای ابعاد روحی بسیار متنوعی است و توانایی های گوناگونی در ابعاد روانی دارد. بنابراین محیط اطراف او یکی از تاثیرگذارترین ابعاد در زندگی انسان است که باعث  برقراری ارتباط با محیط خود می‌شود و باید همه این ابعاد در نظر گرفته شود. انسان هر لحظه می تواند ادراکات آنی از محیط اطراف خود داشته باشد که همین امر می‎تواند نقش مهمی را در زندگی روزمره او ایفا کند. تصاویری که از محیط در ذهن بیننده به وجود می‌آید، حاصل جریان دو جانبه بین ناظر و محیط اوست. برای مطالعه مقاله محیط در شهر نگری با یلدامدتور بمانید.

تعریف محیط

محیط اطراف انسان شامل زمین، هوا و آب است که انسان‌ها‎ و موجودات زنده به وسیله آن زندگی می‌کنند. محیط به زبانی ساده به معنی اطراف ما است ولی به زبان طراحان شهری محیط محلی به معنای ویژگی از یک مکان است و فضای اطراف انسان اصلی‌ترین معیار تعاریف محیط می‌باشد و دامنه‌ی گسترده‌ای دارد که هرکس بسته به زمینه‌ی کاری خود از محیط تعریف متفاوتی دارد. کلمه محیط آن قدر مورد استفاده است که تشخیص معنای آن مشکل شده است. جغرافی دانان زمین و آب و هوا، روان شناسان مردم و شخصیت فردی آن ها، جامعه شناسان سازمان‌های اجتماعی و معماران ساختمان‌ها و اطراف باز و منظر را محیط تعریف می‌کنند. هر کدام از این طبقه بندی‌ها به مقاصدی که از محیط انتظار می‌رود ربط دارند. محیط از یک سو عبارت از فضای در برگیرنده انسان و موجودات زنده و  از جانب دیگر می‌توان آن را فضای محدود محسوس برای انسان دانست که به این ترتیب محیط مورد نظر افراد مختلف متفاوت خواهند بود. محیط با ظاهر خاص خود مشخص می شود و رابطه ای بین ذهن ناظر و تجربیاتش به وجود می آورد. این تصاویر نشان می‌دهند که شهروند چه سابقه و خاطره‌ای از شهر مورد نظر دارد، اکنون از آن چه برداشتی داشته است و توقع دارند که شهر و اجزای آن در آینده به چه سمتی حرکت کند. این محیط حتی به وجود آمدن روح جمعی در یک جامعه را نیز بیان می‌کند که بسیار حایز اهمیت است. دسته بندی محیط به شرح زیر است:

• محیط طبیعی

مانند خاک، نور، هوا و... که انسان و رفتار وی را تحت تاثیر قرار می‌دهند.

• محیط اجتماعی

محیط اجتماعی که انسان در آن زندگی می‌کند و شامل نهادهای متشکل از افراد و گروه های مردمی، خانواده و... می‌باشد.

• محیط فرهنگی

محیط فرهنگی به وسیله‌ی انسان ها ایجاد می‌شود و باورها و نگرش‌های ما نسبت به محیط از طریق اجتماعی شدن را نشان می‌دهد.

عوامل مهم در محیط شهر

معنا، حس تعلق، سازگاری، ایمنی و امنیت، شفافیت، قلمروپذیری، خاطره انگیزی، نفوذپذیری و... از جمله فاکتورهای مهم در محیط شهری برای رضایت بخشی مردم هستند و شهر را دچار یک نواختی و کسالت نمی‌کنند. حضور پر جنب و جوش انسان و فعالیت‌های گوناگون در بستر محیط شهری باعث بروز فعالیت‌های اجتماعی مختلف است. 

معنا

معنا و معناشناسی از نشانه شناسی در زبان شروع شد و به سایر نظام ها از جمله معماری کشیده شده است. معنی داشتن یک مکان به شناسایی راحت هویت آن محیط بستگی دارد. مهم ترین معنا در فضاهای شهری بیان ویژگی های خود فضا است به شکلی که مخاطبین بتوانند آن را درک کرده و با آن ارتباط برقرار نمایند. معنا در معماری و شهرنگری یک محیط یعنی دلالت به چیزی که می‌بینیم با تکیه به عادات‌ها و قراردادهای اجتماعی که تا چه اندازه می‌تواند قابل درک و از نظر ذهنی برای ساکنین آن محیط قابل شناسایی باشد. این ساختار معمارگرایانه تا چه اندازه با ساختار ذهنی ارزش‌ها و مفاهیم در یک جامعه ارتباط دارد. معنا با بیان حداقل ویژگی‌های خود به یک نمایه تبدیل می‌شود و سپس معنی پیدا می‌کند. با توجه به شکل گیری فضای شهری توسط بناها و افراد، فضای شهری نیز معنا می‌شود که البته می‌تواند با معنای تک تک بنا تضاد جدی هم داشته باشد و در یک کلیت وحدت یافته ظاهر می‌شود.

حس تعلق

حس تعلق به مکان پیوند بین انسان و محیط است به طوری که محیط را از خود بداند. این امر بسیار مهم است زیرا که شرایط محیطی را فراهم می‌آورد تا استفاده کنندگان بتوانند به مکان خود رنگ تعلق بدهند و این تنها راهی است که مردم می‌توانند با محیط خود ارتباط برقرار کنند. حس تعلق یک معیار است. این که در محیط شهری امکانی فراهم آید که کاربران بتوانند به محیط های موجود رنگ تعلق بدهند اهمیت ویژه‌ای دارد. رنگ تعلق الگوی فعالیت‌های یک مکان را روشن‌تر می‌کند. این تنها راهی است که اکثر مردم به محیطی برآمده از علایق، ارزش‌ها و نشانه‌های شخصی خویش دست پیدا می‌کنند. این امر با مشارکت مردمی در طراحی‌ها امکان پذیر است. عوامل موجود که حس تعلق مکانی را دست می‌دهد شامل موارد زیر است:

• ارتباط درونی و عاطفی
• وجود روابط بصری
• استفاده از مسیرهای خاص و عادت به فضا
• مشارکت در شکل گیری مکان

سازگاری

سازگاری به مفهوم انطباق فضا با رفتار انسان­‌ها نیست که در طول زمان در آن شکل می‌گیرند. بلکه به بیان دیگر تناسب فرم، ابعاد، جنس و دیگر خصوصیات فضا با عملکردها و رفتارهای متقابل در زمان‌های مختلف است که در آن اتفاق می‌افتد. خیابان به عنوان مکانی که در آن رویدادهای مختلف رخ می‌دهد و رفتارهای متنوع زندگی اجتماعی را در آن شاهد هستیم بیشتر از هر چیزی نیازمند انعطاف پذیری در محیط است. سازگاری در محیط این امکان را می‌دهد که در هر زمان با تغییرات کالبدی، محیط نیز با آن هماهنگ شود. سازگاری عناصر در هر شهر از اهمیت زیادی برخوردار است.

ایمنی و امنیت

در هر شهر و هر محیطی نکته‌ای که ساکنین را در آن بافت نگه می‌دارد امنیت آن محیط است که این مقوله‌ها وابسته به سازگاری هستند و با آن نیز تعریف می‌شوند. راه‌کارهای ایجاد سازگاری برای ایمنی و امنیت خیابان عبارتند از:

• کنترل و نظارت بر فضا
• تفکیک فعالیت ها
• تعریف سلسله مراتبی قلمروها
• انعطاف پذیری فضاها

شفافیت

شفاف کردن فضا به منظور معنا بخشیدن به آن و ایجاد کیفیتی در محیط شهری که سرزندگی اجتماعی را باعث می‌شود از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در فضای شفاف و بی واسطه، اتفاقات درون آن به راحتی درک می‌شود و از این طریق به بیان سایر ویژگی‌های خود می‌پردازد. این کیفیت بیشتر از راه بصری حس می‌شود اما با سایر حواس نیز درک می‌شود. شفافیت در جداره‌ها و ظواهر برخلاف معیارهای موجود شهری مانند وحدت فضایی و... بیشتر از این که در کلیت مطرح شود، در اجزا معرفی می‌شود.

قلمرو پذیری

قلمرو نوعی حس مالکیت نسبت به یک محدوده فضایی است که ممکن است قابل کنترل باشد و فضای تحت تاثیر این حس، قلمرو معنی می‌شود. وجود قلمرو، موجب امنیت روانی و اجتماعی می‌شود و از سویی می‌تواند موجب ناهنجاری و تصاحب غیر قانونی فضای عمومی نیز بشود. قلمرو به چهار حالت خصوصی، نیمه خصوصی، نیمه عمومی و عمومی قابل تفکیک است.

• قلمروی خصوصی 

در مالکیت یا مورد استفاده کامل افراد یا گروه‌های مشخص است. برای قشری خاص و اختصاصی طراحی می شود مانند مسکن و خانه.

• قلمروی نیمه خصوصی

محدوده‌ها یا فضاهایی که برای قشری خاص انتخاب و طراحی می‌شوند و ویژگی آن اختصاصی بودن فضا را بیشتر از جنبه عام بودن آن می‌کند. مانند حیاط و راه پله در آپارتمان‌ها.

• قلمروی عمومی

شامل محدوده‌، مکان‌ها و فضاهای شهری که عموما برای استفاده اقشار مختلف مردم آزاد و قابل استفاده‌ است و محدودیتی برای مخاطب گزینی ندارند.

• قلمروی نیمه عمومی

شامل محدوده‌ها، مکان‌ها و فضاهایی شهری می‌شوند که برای اقشار مشخص از طیف عام طراحی و پیشنهاد می‌شوند. مانند مدارس، دانشگاه‌ها، ادارات. ویژگی این فضاها شامل دارا بودن یک شاخصه مشخص برای قشر عام است و این شاخصه ممکن است بر اساس سن، جنست، کار و یا فعالیت باشد. این مشخصات خود جزو شاخصه‌های عام هستند و دارای دسته بندی خاص خود هستند.

حد فاصل دو قلمروی خصوصی و عمومی، قلمروهای نیمه خصوصی و نیمه عمومی هستند، مانند هشتی‌ها، بن بست‌ها و یا عقب نشینی. مهم‌ترین وجه قلمرو مالکیت است، که حقیقی نیست و تنها احساس تعلق به مکان است. که قلمرو را معنی‌دار می‌کند. تعیین نوع قلمروی یک مکان، به مقیاس آن وابسته است و فهم و بیان آن با ابزارهایی که در اختیار ماست، تعریف می‌شود که در این‌جا هنر طراحی و برنامه‌ریزی مطرح است. شناخت عملکرد خیابان، مخاطبین، استفاده کنندگان از فضا، تدوین سلسله مراتب فضایی بر اساس محدودیت‌ها مهم‌ترین بخش شناخت برای تدوین قلمروپذیری خیابان است.

خاطره انگیزی

دو عامل عمده و اساسی که باعث خاطره انگیزی در فضای شهری می‌شوند، اول برانگیخته کردن احساسات مثبت شهروندان در فضا و دوم نقش‌ انگیزی در خیابان شهری است. این دو عنصر مهم به معنای وجود عملکردها، مفاهیم و ویژگی های کالبدی که به راحتی در ذهن حک می‌شوند است. ایجاد محیطی قابل لمس از طریق دخل و تصرف در فضا و همچنین افزایش مشارکت شهروندان در نگهداری از محیط شهری، به نحوی که فضا را بخشی از محیط زندگی خود بدانند. به این ترتیب ذهن افراد انباشته از خاطرات فردی و جمعی خواهد شد تا جایی که دیگر نمی‌تواند نسبت به مسایل بی‌تفاوت بمانند.

نفوذ پذیری

فقط فضاهایی می توانند به مردم قدرت انتخاب بدهند که برایشان قابل دسترسی باشند. بنابراین حدی از قدرت انتخاب که یک محیط به مردم می‌دهد تا از آن طریق از مکانی به مکانی دیگر بروند کیفیتی است که نفوذ پذیری نام دارد. نفوذ پذیری در یک محیط عامل دستیابی به مکان‌های شهری تلقی می‌شود. نفوذ پذیری یکی از مفاهیم پایه‌ و مهم برای طراحان شهری است. اما باید در نظر داشت که در طراحی نباید تا آن جا پیش رفت که محیط از نفوذ پذیری زیاد محرمیت فضا را خدشه دار کند. بلکه باید جنبه خصوصی و عمومی فضا را در نظر گرفت و رعایت کرد تا فضا علاوه بر نفوذپذیری قابلیت‌ جذاب و جدیدی را به فرد ارایه کند.

گوناگونی

نفوذپذیری به تنهایی نمی‌تواند کارایی زیادی داشته باشد. مکان‌ با دسترسی آسان زمانی مفید واقع می‌شود که به حق انتخاب و جریان اعمال تجربه‌ها سمت و سو بدهند و بتوانند تنوعی از تجربیات را عرضه بدارند. هدف از گوناگونی این است که میزان حق انتخاب را افزایش بدهد. اما قدرت انتخاب به میزان تحرک بستگی دارد. کسانی که از تحرک بالایی برخوردار باشند قادر خواهند بود از مزایای گوناگونی فعالیت‌ها بهره‌مند شوند، حتی اگر آن‌ها در یک حوزه گسترده پراکنده شده باشند مانند بچه‌ها، بانوان و... که با توانایی کم بتوانند قدرت انتخاب بالایی در فضا داشته باشند و قابل اجرا بودن گوناگونی محیط بستگی به این دارد که فضا بتواند در شهر افراد مختلفی را در فعالیت‌های گوناگون جذب کرد.

انعطاف پذیری

ترکیب توانمند مکان‌هایی که بتوانند برای منظورهای مختلفی استفاده شوند در مقایسه با مکان‌هایی که فقط برای یک نوع استفاده طراحی شده‌اند به استفاده کنندگان خود حق انتخاب‌های بیشتری می‌دهند. محیط‌هایی که واجد چنین شرایطی باشند که برای انسان حق انتخاب بیشتری داشته باشند کیفیتی عرضه می‌کنند که انعطاف پذیری نام دارد. در واقع، در فضاهای همگانی، این خود فعالیت‌ها هستند، که هر کدام به عنوان یک عامل پشتیبان مهم برای سایر فعالیت‌ها عمل می‌کنند، مردم برای این به فضاهای همگانی می‌آیند که مردمان دیگر را تجربه کنند. بنابراین اگر فضاهای همگانی برای فعالیت‌های مختلف به واحدهای جدا از هم قطعه قطعه شود، قسمت انعطاف پذیری آن از بین می‌رود.

غنای حسی

تجربیات حسی که انسان از فضاهای شهری برای لذت از فصا به دست می‌آورد کیفیتی را به وجود می‌آورد که موجب بالاتر بردن قدرت انتخاب مردم می‌شود و آن را غنای حسی می‌نامند. برای اکثریت مردم بینایی بالاترین حس ادراکی به شمار می‌آید. اکثر اطلاعاتی که ما با آن‌ سر و کار داریم از طریق چشم‌ به دست می‌آوریم. غنای حسی صرفا یک موضوع بصری به شمار نمی‌آید بلکه حس‌های دیگر بر آن تاثیر گذاشته و تجربیات حسی افراد را افزایش می‌بخشد، این حواس عبارتند از:

• حس جابه جایی (حرکت)
• حس بویایی
• حس شنوایی

کلام آخر

با توجه به آن چه درباره شهر نگری گفته شد عوامل مهمی باعث شادابی و سرزندگی در محیط می‌شوند. شهر مجموعه به هم پیوسته‌ای است که تمامی عوامل بر روی اجتماع و روان افراد تاثیر بسیاری دارد. یک شهر را می‌توان از جوانب مختلفی بررسی و تحلیل کرد که هر یک بر روی دیگری تاثیر به سزایی دارد. عرصه‌های خالی و ساخته نشده محیط پیرامون ما با فعالیت‌های اجتماعی شکل می‌گیرد. برای مطالعه بیشتر مقالات در باب شهر نگری با یلدامدتور بمانید.

محیط در شهر نگری (قسمت اول) محیط در شهر نگری (قسمت اول) 2019-10-20 14:27:55+3:30 2022-05-09 20:11:25+3:30 هر شهر از یک سری مجموعه های به هم پیوسته و ناپیوسته تشکیل شده است که در مقیاس معماری هر کدام دارای یک ماهیت مستقل هستند. فضای شهری چیزی نیست جز فضای زندگی روزمره شهروندان که هرروز به صورت آگاهانه یا ناآگاهانه در طول راه از منزل تا محل کار ادراک می‌شود و به عنوان یکی از زیر مجموعه های مفهوم فضا، از مقوله فضا مستثنی نیست. به این معنی که ابعاد اجتماعی و فیزیکی شهر رابطه‌ای پویا با یکدیگر دارند. در واقع فضای شهری مشتمل دو فضای اجتماعی و فیزیکی می‌شود. محیط در شهر, محیط شهری, پریسا همایونی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10210 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com