تاریخچه پیدایش شهرها در جهان و ایران

مقدمه

آمارهاى مربوط به شهرنشینى و تعداد جمعیت شهرها در گذشته‌ی دور، صرفا بر حدس و گمان متکى است و اطلاع دقیقى از این آمارها در دسترس نیست. در حقیقت رشد تمدن با توسعه‌ی زندگى شهرى همراه بوده است. تمدن از کلمه‌ی مدینه به‌ معنى شهر گرفته شده است و آثار عظیم شهرهاى باستانى و بناهاى ارزشمند قدیمى سابقه‌اى چندین هزار ساله دارد. همچنین آثار شهرنشینى دست کم از 5 هزار تا 7 هزار سال قبل ملاحظه شده است.

در ایران شرایط طبیعی و اقلیمی مناسب و قرار گرفتن در مسیر راه‌های تردد عامل مؤثری در روند شکل گیری و استقرار شهری بوده است. استقرار بیشتر شهرهای ایران تابع شکل خاص فلات ایران در مناطق، مخروط‌افکنه‌های بزرگ در منطقه پای کوهی، بین کوه‌ها و بیابان‌ها است (شهرهای ایران).

در این بخش از شهر نگری نگاهی اجمالی به عوامل تاثیر گذار در پیدایش شهرهای جهان و به ویژه ایران عزیزمان پرداخته شده است.

تاریخچه پیدایش شهرها و شهرنشینی در جهان

شهرنشینى در جهان، خاصه در مشرق زمین، سابقه‌اى کهن دارد و اولین شهرها در مناطقى مانند بین‌النهرین، دره‌ی سند، دره‌ی رودخانه‌ی نیل، سواحل رود زرد، دره‌ی مکزیک و در سواحل و نقاط مرتفع پرو (واقع در آمریکاى جنوبی) شکل گرفته‌اند و اولین تمدن‌هاى جهان را تمدن‌هاى بین‌النهرین، مصر و هند مى‌دانند که امروزه به تمدن‌هاى مرده مشهور است و تمدن مغرب زمین، از این سه تمدنِ نخستین مایه گرفته است. (تاریخ شکل شهرها تا انقلاب صنعتی)

به‌طور کلى پیدایش جوامع شهرنشین را در تاریخ به عصر نئولیتیک (Neolithic) یعنى عصرى که انسان از مرحله‌ی شکار و گردآورى خوراک به عصر بهره‌بردارى از زمین قدم نهاد و منابع معیشتى خود را بر اقتصاد یکجانشینى و گسترش دهات در بین‌النهرین، مصر و هند بنا نهاد منسوب مى‌کنند. تقریبا پنج هزار سال پیش از آن زمان، جوامع شهرنشین با تجهیزات مختلف، صنعت، بازرگانى و اقشار مختلف اجتماعى وجود داشته است (جغرافیاى شهری).

اولین شهرهای جهان بر مبنای نظر کوردن چیلد در بین النهرین حدود 300 سال قبل از میلاد مسیح پدید آمدند و شهرهایی را به وجود آوردند که بین 12000 تا 24000 نفر سکنه داشتند. بعضی از جامعه شناسان شهر، مانند راسیزمن اظهار می‌دارند که علت پدید آمدن شهر را نمی‌دانند و بعضی دیگر معتقدند که پیدایش شهر بخشی از تکامل اجتماعی بوده است. پس از این که انسان از مرحله‌ی اقتصاد معیشتی عبور می‌کند و کنترل محیط را بیشتر در اختیار می‌گیرد برای ساختن شهر آمادگی پیدا می‌کنند، یعنی توانایی ساختن محیط اجتماعی پیچیده‌تری را به دست می‌آورد. در هر صورت برای پیدایش شهر انسان باید از مرحله‌ی ابتدایی تنازع بقا عبور کند و وابستگی انسان به طبیعت به طور نسبتی کمتر شده، وابستگی اجتماعی او بیشتر می‌شود.

تاریخچه پیدایش شهرها و شهرنشینی در ایران

مطالعه‌ی تاریخی دو گونه‌ی واحد زندگی اجتماعیِ شهر و روستا در تاریخ ایران حکایت از شباهت‌های بسیار بین آن‌ها دارد و در بسیاری موارد برخی از شهرها به مانند روستاهای بزرگ به نظر می‌رسیدند. (الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران)

اولین و مؤثرترین عوامل در پیدایش سکونتگاه‌ها در ایران، خاک حاصلخیز کشاورزی، سهولت دسترسی به منابع آب و امکانات آب‌رسانی بوده است.

بنای شهرها در ایران در منطقه‌ای با آب کافی و خاک حاصلخیز بوده است. شهرها از مازاد تولید روستاها و از محصولات زمین‌های قابل کشت واقع در حومه‌ی خود بهره می بردند. (مفهوم دژ و ارگ با هسته مرکزی ایجاد شهرها در ایران)

اهمیت وجود منابع آب و خاک حاصلخیز در شکل گیری و پویایی جوامع شهری و روستایی ایران تا آن اندازه بود که تاثیرات آن در تار و پود زندگی شهرها به نحو برجسته‌ای نمود داشت. ساخت اکولوژی و الگوی توسعه‌ی فضای کالبدی سکونتگاه شهری اغلب در انطباق با شرایط موضعی جغرافیای طبیعی فضای مجاور شهر و در مسیر جریان آب بود و شکل گیری سیمای شهرهای کهن ایران منطبق بر گسترش شهر بر بلوک‌های اراضی مزروعی بوده است. (جغرافیا و ساخت شهر کرمان)

تحول دانش فنی، جدایی پیشه‌ها از کار کشاورزی، و نیل به سازمان اجتماعی مبتنی بر تقسیم کار اجتماعی (شهر)، به عنوان یکی از علت‌های پیدایش شهرها در ایران به شمار می رفت. (مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران)

شماری از استقرارگاه‌های شهری در ایران در نتیجه‌ی رشد و تکامل تقسیم اجتماعی کار ظاهر شده‌اند. رشد مناسبات کشاورزی، ظرفیت‌های جدیدی را در راستای پیشتیبانی مادی و خدماتی از زندگی شمار افزون‌‌تری از مردمان فراهم می‌کرد و این امر مقدمات شکل‌گیری و تکامل برخی از جوامع شهری و ابتنای روابط مبادله بر اساس این روال را امکان پذیر می‌کرد. (شهرنشینی در خاورمیانه)

گاه پیدایش شهرها در ایران به دنبال احیا و بازسازی مناسبات شهری در شهرهایی که قبلا انحطاط یافته و از موقعیت شهری ساقط شده بودند، دیده می‌شد. در صورتی که روایت منابع تاریخی از تاسیس شهرهای کهن ملاک قرار گیرد، این روال باید در شمار جریانی مهم در پیدایش شهرهای ایران به شمار آید. در این الگو استقرارگاه زوال یافته‌ی شهری، در نتیجه‌ی تغییر شرایط اقتصادی-اجتماعی و سیاسی، که گاه در نتیجه‌ی رشد مناسبات اقتصاد تجاری و تولید کالایی، پیدایش حکومتی متمرکز یا اهمیت یابی مجدد یک منطقه (بنا به استعدادهای طبیعی و ارتباطی آن) رخ می‌داد، استقرار مجدد مناسبات شهری را بر جایگاه شهر کهن موجب می‌شد. (الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران)

در تاریخ شهری ایران نقش حکومت در روند تاسیس و تکامل مناسبات شهرنشینی به مانند علتی مهم در نظر گرفته می‌شود. حکومت‌ها بنا به ضرورت‌هایی چند، سیاست‌گذاری شهرها را در پیش می‌گرفتند:

• گاه شهر به عنوان مرکز اداری و سیاسی و محل استقرار حکمران در آن (پایتخت)، تاسیس می‌شد. ممکن بود پیدایش یک شهر با شکل‌گیری حکومت توام می‌شد.
• گاه تاسیس شهر بنا به ضرورت‌های ناشی از گسترش قلمروی حکومت و نیاز به سازمان‌دهی آن صورت می‌گرفت. (الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران)

تاثیر پدیده‌ی دین در پیدایش شهرهای کهن و جدید تا حدی بوده است که برخی از محققان پدیده‌ی شهر را چون تبلور کالبدی ایده‌ی مسلط در شکل گیری محیط‌های زندگی انسانی تحلیل می‌کنند. (تحلیل نقش متقابل وقف و شهرسازی) در ادوار گوناگون، عوامل دینی در به هم پیوستن گروه ‌های مختلف اجتماعی در سکونتگاه‌های انسانی و تمرکز دادن جمعیت و ظهور شهرها مؤثر بوده است. (دیدگاه نو در جغرافیای شهری)

در دوره‌های کهن بنیادگذاری برخی از شهرها بر اساس سابقه‌ی وجود آتشکده‌ای در آن محل یا ظهور شهری بر گرد آن روی داده است. در دوره‌ی ساسانیان نقش این عامل بیشتر تاثیرگذار بود. مثلا قباد ساسانی نذر کرد در صورت غلبه بر هیاطله و برادرش هرمز، آتشخانه‌ای بسازد و سپس آن را در یزد ساخت. شاید بتوان استقرار آتشگاه‌ها در مرتفع‌ترین مکان در هر شهر و به ویژه به عنوان هسته‌ی مرکزی برخی از شهرهای کهن را مؤید این نظریه درباره‌ی برخی از شهرهای ایران به شمار آورد. (مقدمه‌ای بر تاریخ شهر و شهرنشینی در ایران) این عامل در پیدایش شهرها در دوره‌ی اسلامی نیز تاثیرگذاری بارزی داشت.

گاه برپا کردن مؤسسات نظامی و دفاعی به پیدایش شهرها می‌انجامید. هنگامی که برخی مردمان برای تسهیل امر دفاع از سرزمین و اموال خود در مکانی مشخص گرد یکدیگر جمع می‌شدند، هسته‌ی اولیه شهر بعدی شکل می ‌گرفت. برخی از محققان تاثیر این عامل در پیدایش شهر را در قالب نظریه‌ی دفاعی توضیح می‌دهند. (شکوهی)

در این وضعیت ابتدا قلعه‌ها یا کهن دژها، به عنوان هسته‌ی مرکزی شهر ظاهر و سپس سایر عناصر ضروری زندگی شهری در پیرامون آن پدیدار می‌شد. این الگو در نزد بسیاری از محققان هوادارانی دارد. (ذکا) بر این اساس دژ وقلعه‌ی شهری، همیشه مرکز دفاعی شهرهای ایران به شمار می‌رفت.

خاستگاه برخی از شهرها به رشد آرام و گسترش تدریجی استقرارگاهی تفریحی، که توسط حکمرانان در نقاظ خوش آب و هوا احداث می‌شد، بازمی‌گردد. برخی از این گونه شهرها در دوره‌ی خلفای عباسی به وجود آمدند. (شهرهای اسلامی) این الگو مکرر در مورد محله‌های مجاور شهرهای بزرگ تکرار می‌شد. (محله، بافت و ساختار آن در شهرهای شرقی اسلامی)

نیاز فعالان اقتصادی به مبادله‌ی کالاهای تولیدی در جایگاهی به نام بازار نیز چون عاملی در روند پیدایش شهر بود. شهر به عنوان مکان بازار، یعنی مرکزیت مبادله‌ی کالا و کانون اصلی تجارت در یک منطقه و نیز تجارت فرامنطقه‌ای عمل می‌کرد. (شکوهی)

اغلب شهرهای مهم ایران در محل های تلاقی راه‌های تجارتی برپا شده‌اند و از این نظر قابل مقایسه با الگوی پیدایش شهرها و تجارت در اروپای قرون وسطی هستند. (تاریخ شکل شهر تا انقلاب صنعتی)

همچنین مازاد تولید در روستاها از جمله عوامل اصلی در پیدایش شهرها بوده است. (الگوهای پیدایش شهر و شهرنشینی در تاریخ ایران)

کلام آخر

پیشینه و روند پیدایش مناسبات شهری در جهان و ایران طولانی و پیچیده است.  بر این اساس هر گونه مطالعه در تاریخ و مناسبات اقتصادی و زندگی شهری یا روستایی در جهان و ایران نیازمند تامل جدی در مقوله‌ی ریشه‌های شکل‌گیری و پیدایش گونه‌ی زندگی اجتماعی است، تا به اتکا به یافته‌های آن از بروز برداشت‌های نادرست در بررسی مناسبات تاریخی شهری و روستایی ممانعت کرد.

تاریخچه پیدایش شهرها در جهان و ایران تاریخچه پیدایش شهرها در جهان و ایران 2019-10-19 15:07:47+3:30 2021-11-09 13:26:29+3:30 آمارهاى مربوط به شهرنشینى و تعداد جمعیت شهرها در گذشته‌ی دور، صرفا بر حدس و گمان متکى است و اطلاع دقیقى از این آمارها در دسترس نیست. در حقیقت رشد تمدن با توسعه‌ی زندگى شهرى همراه بوده است. تمدن از کلمه‌ی مدینه به‌ معنى شهر گرفته شده است و آثار عظیم شهرهاى باستانى و بناهاى ارزشمند قدیمى سابقه‌اى چندین هزار ساله دارد. همچنین آثار شهرنشینى دست کم از 5 هزار تا 7 هزار سال قبل ملاحظه شده است. عصر نئولیتیک, شهر نشینی, راسیزمن, شهرنشینی, شهر, پیدایش شهرها, شهرنشینی در جهان, شهرنشینی در ایران, بهاره بهنود Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/2045 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com