استان مازندران

اطلاعات جغرافیایی

استان مازندران؛ نگین خاورمیانه، یکی از پرجمعیت ترین استان های کشور بوده که در شمال ایران در همسایگی دریای خزر، استان تهران، سمنان، قزوین، گیلان و گلستان قرار دارد. این استان دارای 16 شهرستان است. مازندران به خاطر جغرافیای گوناگون آن که شامل جلگه‌ها، علفزارها، بیشه‌ها و جنگل‌های هیرکانی با صدها گونه گیاهی منحصر به فرد در جهان و آب و هوای گوناگون آن از سواحل شنی با پست‌ترین نقطه، تا کوهستان‌های ناهموار و همیشه پوشیده از برف البرز و با داشتن یکی از هفت آتشفشان معروف دنیا، کوه دماوند، بسیار شناخته شده‌است. مازندران از وسعتی معادل 1.46 درصد ایران برخوردار است. اما قرار گرفتن آن در ساحل جنوبی بزرگترین دریاچه جهان به نام دریای خزر و همجواری با چهار کشور ساحلی این دریا یعنی ترکمنستان، قزاقستان، روسیه و جمهوری آذربایجان از یک سو و واقع شدن در شمال کلان‌شهر تهران؛ پایتخت ایران از سوی دیگر، باعث گردیده تا از موقعیت جغرافیایی استراتژیکی برخوردار شود.

اطلاعات تاریخی و فرهنگی

درباره تاریخ باستانی استان مازندران اطلاع زیادی در دست نیست و اساسا وضع اقلیمی آن اجازه نمی‌دهد ابنیه و آثار معماری در آن پایدار بمانند. در جلگه های ساحلی مازندران آثار معتبری از ادوار قبل از اسلام به دست نیامده و حتی از شهرهای معتبر صدر اسلام؛ دوره‎‎ پادشاهان طبرستان و دیلم هم به جز آمل و ساری یادگاری به جا نمانده است.

بعد از غلبه آریایی‌های مهاجم و مهاجرت بومیان، ساکنان جدید پس از مدت ها ظاهرا زیر فرمان هخامنشیان قرار گرفتند. در کتیبه بیستون سرزمین مازندران به نام "پشتخوارگی" و در اوستا "پزشخوارگر" آمده است و به نظر می رسد که مازندران جزو قلمرو اشکانیان بوده است.

هم زمان با فتوحات مسلمانان از سلسله های پادوسبانان، آل باوند و افراسیابیان نام برده شده است که در طبرستان یا قسمتی از آن حکومت می کرده اند و استقلال نسبی داشته اند. مورخان درباره‎ اولین حمله‎ مسلمین به طبرستان وحدت نظر ندارند. بنا به قول عده ای ازنویسندگـان در سال 30 هجری قمری؛ زمان خلافت عثمان، اولین بار سعد بن عاص؛ حاکم کوفه در صدد فتح طبرستان بر آمد و سرانجام سواحل طبرستان، رویان و دماوند را به تصرف خود درآورد.

نام استان مازندران با عناوین طبرستان، تبرستان، تپورستان و تپوران در اسناد تاریخی موجود آورده شده و این استان به گواه تاریخ از لحاط تمدن شهری قدمتی 6 هزار ساله دارد. البته در کشفیات دانشمندان از غار‌های هوتو و کمربند مشخص شد که انسان‌ها در 75 هزار سال قبل در اطراف این غار‌ها زندگی می‌کردند. از ساکنان این ناحیه به عنوان برترین تیراندازان در جنگ های پادشاهان هخامنشی با دولت های دیگر یاد می‌شود. طبرستان به دلیل موقعیت خاص اقلیمی از زمان های قدیم جایگاه اقوام و خاندان های حاکم بوده است. اولین فرد یاد شده در نوشته های تاریخ نویسان به عنوان حاکم طبرستان "توفرادات" یا فرهاد پارتی است. طبرستان به دلیل نزدیک بودن به سرزمین پارت تا زمان انقراض اشکانیان تحت حکومت دولت اشکانی قرار داشت.  زمانی که اردشیر بابکان به حکومت رسید، اداره این قسمت از ایران به دست "گشنسف شاه" یا "جسنسف شاه" بود.

نام "مازندران" در قرن هفتم جایگزین طبرستان شد. برخی ریشه نام مازندران را آمیخته‌ای از "ماز" به معنی بزرگ و میانه، "ایندیرا" و "آن" به عنوان پسوند مکان دانسته‌اند. در نتیجه عبارت "مازیندیران" به معنی جایگاه دیو بزرگ؛ ایندیرا می‌دانند. گواه آن را هم شاهنامه دانسته‌اند که در آن از مازندران به عنوان جایگاه دیو سفید نام برده‌است. ایندیرا در بعضی اسناد به کوهی اشاره دارد در میانه مازندران که می توان آن را همان دماند دانست.  به باوری دیگر، نام مازندران برگرفته از کوه ماز است. پس مازندران یا "ماز اندر آن" سرزمینی است که کوه ماز در آن جای دارد. رشته کوه ماز در جنوب مازندران، در راستای غرب به جنوب شرق کشیده شده‌است. رشته کوه ماز هم راستا با کوه دوبرار در دشت لار و پلور است که تا فیروزکوه پیش می‌رود. مردم دماوند هنوز به این کوه بلند که در شمال شهر دماوند امتداد یافته، ماز می‌گویند. از سوی دیگر در لاسم و در میان رشته کوه دوبرار، قله‌های بلندی مانند انگمار، سیاه کمر دیده می‌شود که یکی از آنها قله بلند ماز است.

ساکنان قدیم غرب دریای خزر یا دریای مازندران کادوسیان بودند. در منطقه میانی و شرقی دریای خزر اقوام آنریاک، مردویی و تپورها ساکن بودند. بعدها ایرانیان به این منطقه تپورستان گفتند که با آمدن اعراب این اسم به طبرستان تغییر پیدا کرد.

در مسکوکات سلاطین مستقل مازندران که خود سکه می‌زدند نام پادشاه تاپورستان آمده‌ است. قوم جل یا گل هم از سفیدرود تا لومیر سکنی داشتند که نام گیلان از نام آن ها گرفته شده است. قوم دیگری که در این نواحی زندگی می کردند مارد، مازد یا آمارد  بود که از سمت علمده نور به غرب سکونت داشتند و این قوم با جنگجویانی با کمان‌های کوچک که سه تیر داشت و شمشیر تیز و 30 سانتی که همیشه همراهشان بود شناخته می‌شدند. این قوم تیراندازان ماهری بودند و مرکز حکومت آن ها تنکابن فعلی بود. ویژگی خاص این قوم شکست ناپذیری و دلاوری آن ها بود که دور تا دور سرزمین را با درخت‌های تو در تو و نزدیک به هم حصار کرده بودند و همیشه در مقابل حاکمان زورگو و ظلم و ستم ایستادگی کرده و شکست ناپذیر بودند. گویش آن ها پارسی و گیلکی متمایل بوده‌ است که حالا در تاریخ طبرستان به نام لهجه شهسواری ثبت شده‌است.

پوشش و لباس های محلی مردم این استان نیز مانند طبیعت محل زندگیشان سراسر رنگ و زیبایی ست. لباس زنان مازندرانی تلفیقی از رنگ و هنر بوده و معمولا در برگیرنده چاقچور، جومه، نیم ساق، روبند، نقاب، مندل، چارقد، کلیجه، شلیته و تنبان بوده است.

مازندران از شرق با گرگان، از جنوب با سمنان و تهران، از غرب با گیلان و از شمال با دریای خزر همجوار است. این وضعیت خاص جغرافیایی باعث شده‌ است فرهنگ موسیقی مازندران در ناحیه شرقی با خراسان و ترکمن صحرا آمیخته شود و در غرب، کمابیش خصایص موسیقی گیلانی را داشته باشد. در مازندران هم مانند اکثر نقاط ایران، موسیقی با زندگی مردم همراه و عجین است. در شالیزارها، جنگل‌ها، دریا، در آداب شادی و عزا و در همراهی با مراسم مذهبی، موسیقی مازندران نقش چشمگیری دارد.

متداولترین مقام های موسیقی بومی مازندران عبارتند از:

• مقام خوانی
• کتولی
• چاووش خوانی 
• نوروز خوانی
• تعزیه

للوا یا نی محلی، دو تار، کمانچه، نقاره و سرنا از سازهایی است که موسیقی مازندرانی حضور چشمگیر دارند.

مازندران دارای تنوع بی نظیری در پخت انواع غذاهای محلی لذیذ و پرخاصیت است که از آن جمله می توان مرغ ترش، کهی پلا، بنه بزه آش، ترشه کباب، کدو بره، آش گزنه، مجی خورش، مالابیج، کال کباب، آغوز نون، کماج، نصیری، بهاردونه، پشت زیک، پیسه گنده، آب دندان، نان کوهی، عسل کوهی، رشته به رشته، شکر قرمز، شربت بهار نارنج، مربای بهار نارنج، انار جنگلی، بادمجان ترشی، سیر ترشی، هفت بیجار، ترشی یارمسی، مربای پرتقال، ماهی، کلوچه، مرغ و اردک و ماهی شکم پر و آش ترش، آش ماست و کره محلی را نام برد.

نمادهای استان

مازندران نیز مانند گیلان، استانی است با نمادهای گوناگون و ارزشمند که هر کدام می تواند به راحتی در ذهن جای بگیرد. مازندران را بسیاری با جنگل های تاریخی هیرکانی آن می شناسند که قدمت آن ها به دوران ژوراسیک باز می گردد. البته امروزه به دلیل رشد ساخت و ساز در این جنگل ها، خطر نابودی آن ها را تهدید می کند و شدیدا نیازمند توجه هستند. نماد دیگر مازندران، ببر مازندران است. شاید باور آن سخت باشد ولی در گذشته همین جنگل های هیرکانی منزلگاه ببرها بوده است. ببر مازندران گونه ای خاص و نادر از ببر بود که به دلایل نامعلومی از بین رفته و منقرض شده است. در میان حیوانات، اسب کاسپین یا اسبچه خزر هم وجود دارد که نمادی زیبا برای این استان به شمار می رود. اما شاید پر ابهت ترین نماد استان مازندران، آتشفشان خاموش دماوند باشد. قله دماوند آن قدر جذبه و ابهت دارد که وقتی برای اولین بار به آن نگاه می کنید، عظمت آن را درک خواهید کرد و این حس را هیچ گاه فراموش نخواهید کرد.

اطلاعات زیست محیطی

استان مازندران به واسطه قرار گرفتتن در بین کوه و دریا از طبیعت بکر و بی نظیری برخوردار است. این استان دارای آبشارها و تالاب های متعدد بوده که زیستگاه پرندگان و گونه های کم یاب بسیاری است. تالاب سرخ‌رود و ازباران مازندران چند سالی است به محلی برای پرندگان مهاجر در زمستان تبدیل‌شده است. علاوه بر آبشارها و تالاب ها می توان به پارک های جنگلی حفاظت شده استان مانند هزارجریب، سیاه بیشه، واز، چهارباغ، بولا، خیبوس و منطقه حفاظت شده البرز مرکزی اشاره کرد. مازندران دارای 5 پناهگاه حیات وحش به نام های میانکاله، دودانگه و چهاردانگه، سمسکنده، دشت ناز، فریدونکنار و 2 پارک ملی به نام پابند و کیاسر است. جای تاسف فراوان دارد که بگوییم این محیط زیست فوق العاده و استثنایی در معرض خطر آلودگی های بسیاری از جمله زباله، پسماند، انباشت و شیرابه زباله، آلودگی دریا و آلودگی جنگل، خشک شدن  1000هکتار از تالاب بین المللی میانکاله و شکار پرندگان مهاجر قرار دارد. مازندران سرزمینی با ارزش و با ظرفیت‌های زیست محیطی بالاست، با این وجود بهره‌کشی بیشتر از ظرفیت، موجب تخریب منابع آن شده است.

رشته کوه‌های البرز هم‌ چون سدی بلند مازندران را به دو قسمت جلگه‌ای و کوهستانی تقسیم کرده‌است و به همین دلیل این استان از قسمت داخلی ایران جدا شده‌است. بخشی از البرز غربی و البرز شرقی و تمامی البرز مرکزی در این محدوده قرار دارد و شیب زمین از منطقه کوهستانی به سوی جلگه و دریا کاهش می‌یابد. رشته کوه البرز دارای کوه‌های فرعی است که از جنوب به شمال یا به موازات دریا کشیده شده‌اند. از مرتفع‌ترین قلل مازندران می‌توان بادله کوه، کوه چنگی و کوه سفید را در شهرستان ساری نام برد. بلندترین قله‌هایی که به موازات دریا کشیده‌شده‌اند عبارتند از سیالان با ارتفاع 4125 متر از سطح دریا و تخت سلیمان با بیش از 4000 متر ارتفاع از سطح دریا در جنوب شرقی شهرستان تنکابن و قله شور، کلارآباد و سیاه سنگ در شهرستان نوشهر.

آب و هوای مازندران با توجه به وجود دریا، کوه و جنگل به دو نوع معتدل مرطوب و کوهستانی تقسیم می‌شود. وجود دریای مازندران و رشته کوه‌های البرز و نزدیکی این دو مظهر طبیعت به یکدیگر در نواحی جلگه‌ای تا کوهپایه‌های شمالی البرز، آب و هوای معتدل و مرطوب را به وجود آورده‌ است. تابستان‌های آن به ویژه در سواحل دریا به شدت گرم و مرطوب است. زمستان‌های این نواحی معتدل و مرطوب و به ندرت یخ‌بندان می‌شود. نمک آبرود در کنار شهر چالوس در استان مازندران شامل آب و هوای معتدل کوهستانی و آب و هوای سرد کوهستانی است. دوری از دریا و افزایش تدریجی ارتفاع در اراضی جلگه‌ای، تغییرات خاصی را در آب و هوای این استان پدید آورده‌ است. به طوری که در ارتفاعات 1800 تا 3000 متری، آب و هوای معتدل کوهستانی با زمستان‌های سرد و یخ‌بندان طولانی و تابستان‌های کوتاه و معتدل وجود دارد. در ارتفاعات بالای 3000 متر که دمای هوا به شدت پایین می‌آید، دارای زمستان‌های سرد همراه با یخ‌بندان طولانی و تابستان‌ها کوتاه و خشک است. در این نواحی هوا غالبا برفی است و در ارتفاعات مهم چون تخت سلیمان و دماوند یخچال‌های کوهستانی و طبیعی ایجاد شده‌است. میانگین میزان ریزش باران در این استان کمتر از گیلان است.

جاذبه های گردشگری

• دریاچه چورت
• منطقه تفریحی الندان
• آبشار اوبن
• جنگل دالیخانی
• ییلاق گرسماسر
• دریاچه سد لار
• روستای فیلبند
• دریاچه شورمست
• جنگل‌های دوهزار
• دشت دریاسر
• آبشار و جنگل پلنگ دره
• پارک جنگلی سی سنگان
• دریاچه قو
• تالاب فراخین

مشاهیر

• نیما یوشیج
• علی‌اکبر شیرودی
• غلامحسین بنان
• امامعلی حبیبی
• پرویز ناتل خانلری
• بهداد سلیمی
• سید عبدالحسین مختاباد
• شیخ فضل‌الله نوری
• رضا یزدانی
• شهاب حسینی
• احمد کشوری

صنایع دستی

• قالی کلاردشت
• سفالگری و سرامیک سازی
• حصیر بافی
• طراحی سنتی و نگارگری
• کنده کاری روی چوب
• نمدمالی
• رودوزیهای سنتی
• بافت گلیچه
• رنگرزی و چاپ سنتی
• طراحی سنتی و نگارگری

آداب و رسوم

• مراسم باران خواهی
• آفتاب خواهی
• گرفتن ماه و خورشید
• نوروزخوانی
• چله شو یلدا
• نورزماه
• تیرماه سیزده
• نجمای مازندرانی
• ورزاجنگ
• کشتی لوچو
• آغوزکا
• دندان سری