نام‌های دیگر مکان

• باغ فین
• باغ شاه
• باغ نو کاشان

موقعیت جغرافیایی حمام فین

باغ فین در انتهای خیابان امیرکبیر در روستای فین شهر کاشان قرار دارد. روستای فین حدود 9 کیلومتر از مرکز شهر فاصله داشته و در مجاورت چشمه سلیمانیه قرار دارد. باغ فین، شاهکار معماری ایران، به واسطه‌ قتل امیرکبیر در آن مشهور است. حمام فین کاشان، در باغی بزرگ با مساحت حدود دو و نیم هکتار قرار گرفته و حوض مقابل عمارت حمام با فواره‌های زیبا فضای باغ را دل انگیزتر کرده است. ذخیره آب این باغ به دلیل وجود چشمه سلیمان آن را در شهر گرمسیر کاشان به باغی بی نظیر تبدیل کرده است. 

سیر تاریخی و فرهنگی

مجموعه حمام فین کاشان ترکیبی از معماری دوران صفویه، زندیه و قاجاریه است و در هر دوره قسمت‌هایی به آن افزوده یا تغییراتی بر روی آن اعمال شده است. در محل این حمام پیش از این باغ دیگری وجود داشته که مربوط به دوره‌ آل بویه بود که در زلزله عظیم سال 1573 میلادی به کلی تخریب شده. 

باغ فین یا باغ نو با فاصله‌ چند صد متری از بقایای باغ قدیمی که به آن باغ کهنه می‌گویند ایجاد شد و دوباره رونق گرفت. باغ کهنه در دوره مغول بسیار بزرگ و آباد بود. اما باغ نو یا همان باغ فین در دوره‌ شاه عباس مورد توجه قرار گرفت و عمارت حمام فین در همان دوره صفویه به باغ افزوده شد. این حمام با نام حمام کوچک که به حمام خدمه هم مشهور بود توسط شاه اسماعیل جهت استفاده عموم مردم و خدمه پادشاهی ساخته شد. طراح و مهندس این مجموعه دو نفر از دانشمندان بزرگ تاریخ ایران، ریاضی دان معروف ایرانی؛ غیاث‌الدین جمشید کاشانی و مهندس بزرگ صفوی؛ شیخ بهایی بودند. با توسعه‌ ساخت و ساز در دوره‌های بعدی بنای کوشک صفوی، یک حمام دیگر و هم چنین سردرب ورودی به عمارت‌های این بنا اضافه شد. بعدها شاه سلیمان صفوی در اطراف چشمه‌ فین بنایی ساخت و نام این چشمه به چشمه سلیمان تغییر یافت. 

تغییرات بعدی در دوره زندیه اتفاق افتاد. بر اثر زلزله‌های پی‌درپی در آن زمان باغ به تعمیرات کلی نیاز پیدا کرد و کریم خان دستور مرمت کلی آن را داد و بنای خلوت کریم خانی نیز به عمارت افزوده شد. دوره‌ قاجار اوج توسعه‌ باغ بوده و بسیاری از الحاقات در این زمان به باغ اضافه شد و مورد توجه زیاد قرار گرفت. اما پس از مرگ فتحعلی شاه بی مهری زیادی در حق آن شد. سپس در دوره‌ پهلوی دو بنای دیگر به باغ افزوده شد: موزه‌ ملی کاشان و بنایی دیگر میان کتابخانه و حمام. در این زمان باغ و سایر بناها نیز مرمت شد. 

معماری حمام فین

بنای حمام باغ فین از دو بخش تشکیل شده است. حمام کوچک‌تر مربوط به دوره‌ صفویه و مخصوص خدمتکاران بود به همین دلیل بسیار ساده است و از نظر معماری ویژگی شاخصی ندارد. اما حمام بزرگ که مخصوص بزرگان، وزرا و امرا بود و در دوره قاجار ساخته شد. معماری زیبا، وجود راهروها و دالان‌های مختلف و کانال‌های تخلیه و نحوه تعویض آب خزینه از ویژگی‌های این حمام است. هر دو حمام دارای بخش‌های مختلف ورودی، گرم‌خانه، خزینه، حوضچه و رختکن هستند. دیوارهای حمام به وسیله‌ ملات مخصوصی از ماسه، آهک و ساروج عایق رطوبتی شده است. نکته‌ مهم در معماری این شاهکار عصر صفوی سیستم گرمایشی آن است. شیخ بهایی با استفاده از علوم مهندسی مجموعه‌ای ساخته که با وجود گستردگی و وسیع بودن حمام، با کمترین انرژی به راحتی گرم می‌شود. در این سیستم اکسید گوگرد و گاز متانی که از فاضلاب متصاعد می‌شود توسط سفالینه‌ها مکش شده و در ترکیب با روغن به دست آمده در عصارخانه، انرژی لازم برای گرمای حمام را تامین می‌کرده است. بنابراین وجود تنها یک شمع روشن جهت شعله‌ور کردن روغن و گاز برای گرم کردن کل حمام کافی بود. اما کاوش‌های یک انگلیسی در مورد سیستم گرمایشی حمام کارایی آن را از زمان پهلوی تا کنون مختل کرده است. باغ فین به سبک باغ‌های ایرانی یعنی چهارباغ ساخته و طراحی شده است و کفسازی آن از زمان صفويه باقی مانده كه طرح شمسه در آن اجرا شده است.

نکته بعدی در مورد فواره ها است. در عمق يک متری زمين (در مسیر جوی‌ها و اطراف حوض) لوله هايی از جنس سفال قرار داده‌اند كه از يک سو به حوض های اصلي متصل هستند و و از سوی دیگر مسدود شده‌اند. با ورود آب از يک سو، چون انتهای لوله مسدود است آب از فواره ها خارج می شود. برای رعایت شيب زمین و برای اين كه فشار آب تقسيم شود قطر لوله را متفاوت ساخته اند. ابتدای لوله از انتهای آن قطورتر است به اين ترتيب فشار تقسيم مي شود و آب به یک ميزان از فواره خارج می شود. 

ارزش‌های خاص حمام فین

یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد این حمام که اثر استاد بزرگ و مهندس مشهور عصر صفوی؛ شیخ بهایی است، سیستم گرمایشی آن است. در این حمام از قوانین فیزیک و شیمی برای سیستم گرمایی و هم چنین برای گردش آب در جوی‌های باغ بهره برده‌اند. برای گرم کردن این حمام تنها یک شمع روشن کافی بوده است. ویژگی مهم دیگر باغ سیستم آبرسانی از چشمه هفت هزار ساله‌ سلیمانیه تا باغ و چرخش آن در کل باغ است. این سیستم پیچیده را غیاث الدین جمشید کاشانی با استفاده از قانون اختلاف سطح سال ها پیش از پاسکال و در نظر گرفتن شیب طبیعی زمین طراحی کرده است. در این طراحی دو ويژگی آب يكی ميزان دبی آن و دیگری دمای آن در تمام طول سال یکسان است. دبی آب جوی‌ها بدون توجه به میزان بارندگی سالانه و حتی در سال‌های خشک هم تغییر نکرده و همیشه حدود 360 لیتر در ثانیه است. دمای آب نیز در زمستان و تابستان 25 درجه است. به طوری که در زمستان احساس گرم بودن و در تابستان خنک بودن را تلقین می‌کند.