نام های دیگر مکان

• ارگ علیشاه

موقعیت جغرافیایی مسجد علیشاه

مسجد تاریخی علیشاه از بناهای به جا مانده از نمونه های اصیل معماری ایرانی اسلامی در شهر تاریخی تبریز است. این مسجد کهن در نزدیکی محدوده میدان ساعت در مرکز شهر تبریز و در خیابان امام خمینی، تقاطع خیابان فردوسی قرار دارد. مصلای بزرگ تبریز نیز در جوار این مسجد احداث شده و حال و هوای مذهبی بیشتری به آن بخشیده است.

سیر تاریخی و فرهنگی

مسجد علیشاه ابتدا ارگی بزرگ در تبریز بود که خواجه تاج الدین علیشاه جیلانی آن را در سال 716 هجری بنا کرده بود. بنای ارگ در سال 724 و در دوران حکومت گورکانیان به اتمام رسید. بر اثر فرسایش و هم چنین وقوع زلزله بزرگ سال‌های 900 هجری آسیب زیادی به آن وارد و موجب تخریب آن شده بود. در دوران مشروطه نیز سهم این یادگار تبریز قدیم گلوله‌های سنگین محمدشاه قاجار بود که آن را به توپ بست.

محدوده‌ ارگ قبل از انقلاب اسلامی یک تفرجگاه و باغ ملی به حساب می‌آمد که عموم مردم جهت گردش به آن مراجعه می‌کردند. بخش‌های مهمی از ارگ تاریخی در مرمت‌های دهه 60 تخریب و با وجود شکستگی بزرگ روی دیوارها، در سال های اخیر با مرمت و تغییر کاربری آن به مسجد، به عنوان محل اقامه نماز جمعه و مصلای شهر مورد بهره برداری قرار گرفت. آن چه هم اکنون از این بنای ارزشمند تاریخی بازمانده تنها محراب اصلی مسجد است که در شبستان جنوبی قرار دارد و قسمتی از دیوارهای قدیمی آن که پیشتر تاق شبستان را تشکیل می دادند.

معماری مسجد علیشاه

بی شک یکی از شاهکارهای معماری دوران اولیه اسلام، مسجد علیشاه است که در تبریز قرار گرفته و عظمت و شکوه آن به نمادی برای این شهر زیبا تبدیل شده است. بنای مسجد را استاد فلکی تبریزی به شیوه‌ آذری طراحی کرده و در ساخت آن از مصالح با دوام و ساروج استفاده کرد. این بنا که تنها سه دیوار از آن باقی مانده ابعادی به عرض 30 متر و ارتفاع 26 متر دارد که عنوان بلندترین دیوار تاریخی ایران را از آن خود کرده است. حدود 7 متر از این دیوار به عنوان پی در زیر خاک قرار دارد که در حفاری‌ها مورد توجه باستان شناسان قرار گرفت. 

مسجد علیشاه از چند بنای تاریخی تشکیل شده بود از جمله سالن تیاتر شیر و خورشید و مدرسه نجات که اولین مدرسه‌ ایران محسوب می شد. کاربری بنا در دوران مختلف بسته به حکومت و نوع نیاز متفاوت بوده است. برای مثال قلعه ای استوار در زمان جنگ ها و انبار غله در زمان قاجار بوده، در جنگ ایران و روسیه ستاد فرماندهی و در دوران های بعد به عنوان کارخانه ریخته گری استفاده می شده است. اکنون نیز به عنوان مصلا و محل اقامه نماز جمعه کاربرد دارد.

ارزش‌های خاص مسجد علیشاه

مسجد علیشاه تبریز بلندترین دیوار تاریخی کشور را در خود دارد و به نماد شهر تبریز تبدیل شده است. مسجد علیشاه تبریز مجموعه ای از خانقاه، مسجد و مدرسه و تیاتر بوده و در نوع خود یکی از بهترین مجموعه های فرهنگی کشور در دوران اولیه اسلامی به شمار می‌رفته است. طاق آن نیز بنا به دستور علیشاه، بزرگتر از طاق کسری ساخته شده بود که به دلیل تعجیل در ساخت و استحکام بنا دقت لازم انجام نشد و در همان زمان نیمی از گنبد مرتفع این بنا فرو ریخت و دیگر توجه سابق به تکمیل و نگهداری آن نشد.