فارابی در مسیر جهانی شدن؛ آیا مصادره مشاهیر ایران توسط سایر کشورها صحت دارد؟

خانه و موزه فارابی، فیلسوف و دانشمند بزرگ ایرانی برای هزار و صد و پنجاهمین سالگرد تولد او در ترکیه و با کمک دانشگاه قزاقستان افتتاح شد، اما این عمل شبهه‌هایی را مبنی بر احتمال مصادره این شخصیت به نام دو کشور ترکیه و قزاقستان مطرح کرد، به حدی که 9 حزب مستقل در نامه‌ای سرگشاده خطاب به سرپرست وزارت تازه‌تاسیس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری درخواست کردند اقداماتی که تاکنون برای جلوگیری از مصادره «فارابی» توسط ترکیه انجام شده را اطلاع‌رسانی کند.

از سوی دیگر فرهاد نظری - دبیر کمیته ملّی حافظه جهانی یونسکو - اعلام کرد «به شورای فرهنگ عمومی پیشنهاد داده‌ایم تا نام مفاخر و مشاهیر مشهور کشور در تقویم رسمی کشور ثبت شود.»

با سه ثبت جدید، آمار شخصیت‌های جهانی ایران به 38 نفر می‌رسد

عبدالمهدی مستکین - مدیر بخش فرهنگ کمیسیون ملی یونسکو - اما به واسطه تلاش‌هایی که برای ثبت مشاهیر و شخصیت‌های فرهنگی کشور در فهرست مشاهیر و رویدادهای یونسکو، در این کمیته در تهران انجام می‌دهد، آخرین وضعیت پرونده «ابونصر محمدبن محمد فارابی» را توضیح می‌دهد.

او نخست از معرفی سه شخصیت ممتاز ایرانی شیخ فریدالدین عطار نیشابوری ، ابوریحان بیرونی و ابونصر محمد بن فارابی برای ثبت در «فهرست مشاهیر و رویدادهای جهانی یونسکو» برای دوره 2020- 2021 خبر می‌دهد.

او با بیان این‌که پرونده «فارابی»‌ توسط سه کشور ایران، قزاقستان و ترکیه در مراحل بررسی نهایی یونسکو است، ادامه می‌دهد: امیدواریم در چهلمین کنفرانس عمومی امسال که در نوامبر (آبان) برگزار می‌شود، ثبت جهانی آن اعلام نهایی شود تا به این ترتیب تعداد مشاهیر جهانی ایران امسال با ثبت سه شخصیت ممتاز جهانی (فارابی، ابوریحان و عطارنیشابوری) به 38 نفر می‌رسد و از این نظر ایران جزو سه کشور برجسته جهان در حوزه معرفی و ثبت مشاهیر جهانی است.

وی با تاکید بر این‌که ایرانِ فرهنگی زمانی جایگاه واقعی خود را باززنده سازی می‌کند، ادامه می‌دهد: امیدواریم ایران در راستای ترویج و معرفی دستاوردها و آموزه‌های مشاهیر جهانی کشور، گام‌های بنیادین و عمل‌گرایانه بردارد. موضوع ثبت مشاهیر صرفا یک اقدام نمادین است اما ترویج اندیشه‌ها و آرای بزرگان حرکتی سازنده و اثرگذار در شکوفایی نام ایران فرهنگی است.

در فهرست جهانی چیزی به نام مصادره مشاهیر نداریم

او با اشاره به برخی واکنش‌ها و اظهار نظرها مبنی بر مصادره مشاهیر کشورمان توسط دیگر کشورها بیان می‌شود، می‌گوید: فرایند و معیارهای ثبت جهانی مشاهیر و رویدادها دست‌کم هشت معیار برجسته را شامل می‌شود که کشورهای عضو باید در معرفی شخصیت و رویدادها مدنظر قرار دهند.

مستکین اما به اظهارنظرهای ناآگاهانه درباره مشاهیر که بعضا فضای جامعه را ملتهب می‌کند، نیز اشاره دارد و ادامه می‌دهد: در بحث درج نام مشاهیر در فهرست جهانی یونسکو، مطلقا چیزی به نام «مصادره مشاهیر» وجود ندارد.

هشت معیار رای به جهانی شدن شخصیت‌ها

مدیر بخش فرهنگی یونسکو اما در توضیح هشت معیارِ یونسکو برای معرفی شخصیت‌های برجسته کشورها می‌گوید: «شخصیت معرفی شده باید از نظر منطقه‌ای شناخته شده باشد به این معنی که دست‌کم در چند کشور از بُعد مختصات جغرافیایی اشتهار داشته باشد.»

«سال تولد یا وفات آن شخصیت و رویداد مضربی از 50 یا 100 باشد و با دوره دو ساله یونسکو انطباق داشته باشد (به عنوان نمونه نمی‌توان شخصیتی را معرفی کرد که 832 یا 524 سال تولد یا وفات او باشد بلکه وفات یا تولد او باید سال 800 یا 550 باشد.»

همچنین «آثار زندگی فعال (Active Life) آن شخصیت باید کاملا مشهود باشد (به بیانِ دیگر آثار علمی، آموزشی و فرهنگی او بسترساز یک جریان فکری و فرهنگی ماندگار در عرصه منطقه‌ای و جهانی باشد، برای نمونه آثار بی‌نظیر ابن‌سینا در حوزه طب و فلسفه به ویژه کتاب «قانون و شفا» تاثیر بسزایی در تکوین و توسعه علم طب و فلسفه ارسطویی درجهان شد یا کتاب «الحاوی» اثر زکریای رازی، یا «حکمت الاشراق» از شیخ شهاب‌الدین سهروردی از نمونه‌های برجسته در معرفی زندگی فعال آن شخصیت‌های جهانی به نام ایران زمین بوده است)»

او چهارمین معیارِ یونسکو برای معرفی شخصیت‌های جهانی کشورها را این‌طور توضیح می‌دهد: «تاثیر شخصیت و آثار فرد معرفی شده نقش تعیین‌کننده‌ای در ایجاد صلح و دوستی، رواداری و مدارا و گفتگو و تقارب بین فرهنگی شده باشد (برای نمونه آثار سعدی، حافظ و ابوسعید ابوالخیر، میرسیدعلی همدانی و ناصرخسرو که همگی به نام ایران درفهرست مشاهیر جهانی ثبت شده‌اند، همیشه مرجع و محملی برای دوستی و گفتگوی بین فرهنگی در بستر قرن‌های متمادی بوده‌اند.»

به گفته‌ی وی «یکی از محوری‌ترین معیارهای یونسکو برای درج نام مشاهیر درفهرست جهانی، عضویت و پیوستن چند کشور به پرونده آن شخصیت است. این معیار در راستای ترویج و تقارب بین فرهنگی بین ملت‌هاست که یونسکو روی آن بسیار تاکید دارد.»

مستکین در توضیح سه معیار دیگر یونسکو می‌گوید: «حداکثر تعداد پرونده‌ای که یک کشور می‌تواند ارائه دهد دو شخصیت یا رویداد فرهنگی است، علاوه براین‌که برای پیوستن به پرونده‌های مشترک محدودیتی وجود ندارد این وضعیت برای پرونده‌های میراث ناملموس نیز بسیار حائز اهمیت است.»

«کشورهای عضو پس از درج نام شخصیت و رویداد مورد نظر باید در سطح ملی، منطقه‌ای و بین‌المللی درطول دوره دوساله برنامه‌ای مدون و تعریف شده را ارائه و گزارش ادواری آن را به دبیرخانه یونسکو اعلام کند.»

«معیار هشتم در حوزه قدرت به اشتراک‌گذاری دستاوردها و آموزه‌های آن شخصیت و رویداد است که از نظر یونسکو اهمیت زیادی دارد (برای نمونه رویداد 1750 سال تاسیس دانشگاه کهن جندی‌شاپور از این نظر برای یونسکو اهمیت داشت که تاسیس این دانشگاه در ایران‌باستان تاثیری شگرف بر بُعد ترویج و اشتراک‌گذاری دانش در عرصه جهانی با رویکرد نوین داشته است.»

مشاهیری که با مدیریت ایران جهانی شده‌اند

او در ادامه به توضیح زندگی شخصیت چند نفر از مشاهیر ایرانی می‌پردازد و می‌گوید: «شخصیت و آثار «ابوسعید ابوالخیر» به نام ایران ثبت شده است، اما محل تولد ابوسعید در مهنه ترکمنستان است و این کشور اگر علاقمند به پیوستن به پرونده باشد، ایران با کمال میل این اتفاق را می‌پذیرد، چون هدف اصلی گفتگوی بین فرهنگی و دوستی میان ملت‌ها از رهگذر مشاهیر است.

«میر سید علی همدانی» که در شبه قاره و تاجیکستان به نام «شاه همدان» مشهور است توسط ایران ثبت شده، اما آرامگاه او در کولاب تاجیکستان است و مردم تاجیکستان ارادات عمیقی به این شخصیت برجسته ایرانی مانند حافظ، سعدی و فرودوسی دارند، بنابراین تاجیکستان به این پرونده پیوست و عاملی برای تعمیق و ترویج دوستی‌های پایدار ماندگار شد.

«ناصرخسرو قبادیانی بلخی»، دربلخ به دنیا آمد و در بلخ نیز فوت کرد، اما پرونده او به نام ایران ثبت شد، سفرنامه او از مرو شروع شد به سرخس، نیشابور، بسطام، تبریز، مرند، خوی، حلب، بیت‌المقدس، قاهره رفت، با دیدن مکه، مدینه، طائف، آبادان، ارگان، لردگان، اصفهان، طبس، بار دیگر به سرخس و مرو و بلخ رسید و آن‌جا فوت کرد، اما ایران او را در فهرست مشاهیر، مفاخر و رویدادها ثبت کرده است، با این وجود ما از پیوستن کشور افغانستان به پرونده ناصرخسرو قطعا استقبال می‌کنیم و این اقدام را گامی موثر برای گسترش مرزهای دوستی و برادری بین دو ملت هم‌زبان و هم‌کیش می‌دانیم.

«ابن سینا» در افشنه، منطقه‌ای نزدیک بخارا در کشور کنونی ازبکستان که زادگاه مادری او بود به دنیا آمد (هر چند در آن زمان بخشی از خراسان بزرگ و دوران با شکوه دانش و فرهنگ گستر ایرانی یعنی سامانیان بود)، پرونده‌ی ابن‌سینا نیز به نام ایران در فهرست مشاهیر جهان ثبت شد، اما از عضویت ازبکستان و سایر کشورها در ترویج و معرفی هر چه بیشتر ابن‌سینا در منطقه و جهان استقبال می‌کنیم.»

برداشت‌های غلط از برخی موضع‌گیری‌ها

مستکین با اشاره به اینکه ذهنیت «ایران فرهنگی» به دلیل موضع‌گیری‌های غیرمسوولانه بعضا باعث برداشت‌های غلط شده است، ادامه می‌دهد: اگر زمانی در دوران عصر زرین فرهنگ و تمدن ایران به ویژه قرن دوم تا اواخر پنجم هجری گستره جغرافیایی و فرهنگی ایران از سین‌کیانگ چین تا قفقاز و مصر و اندلس را پوشش می‌داد، ولی در زمان حاضر این نگرش با چالش‌هایی روبروست.

او تاکید می‌کند: همان‌طور که ما بر مفهوم ایران فرهنگی تاکید داریم، کشور مغولستان نیز می‌تواند بر سیطره سیصد ساله خود در غرب آسیا تا نزدیک‌های اروپا تاکید کند و از این رهگذر بسیاری آثار و شاهکارهای معماری عهد تیموری و شخصیت‌های مختلف تاریخی و فرهنگی را متعلق به حوزه فرهنگی خود بداند، از این منظر بسیاری از کشورها مانند هند، مصر و سوریه ترکیه می‌تواند همان ادعای مشابه دیدگاه ایران فرهنگی را داشته باشند.

وی با بیان اینکه یونسکو با هدف نزدیک کردن ملت‌ها و تعمیق گفت‌وگوی بین فرهنگی، مشاهیر برجسته کشورها را به عنوان عناصری پویا و ماندگار برای ترویج صلح و دوستی و گسترش مرزهای دانش و حکمت مورد تاکید قرار می‌دهد، اظهار می‌کند: به همن دلیل در معیارهای یونسکو بخت ثبت مشاهیری در فهرست جهانی محتمل‌تر است که توسط چند کشور به طور مشترک ارائه شده باشد.