شمس العماره؛ فخر شاهانه در انتظار نابودی

دیگر کوچه و خیابان شمس العماره است که بهترین بناها و بهترین کوچه‌های تهران تلقی می شود. این کوچه یک دروازه از آخر باغ و عمارت بادگیر و شمس العماره دارد که شاه اغلب از این در سوار شده به تفرج می‌روند.

شاید این توصیف کوتاه اعتماد السلطنه، از عمارت مسعودیه، بیش از هر توصیف دیگری عظمت این اثر تاریخی در زمان خود را شرح دهد. روزگاری این عمارت با شکوه طعنه به کاخ های زمان خود می زد. آینه کاری ها، اوراسی ها، مقرنس ها، نجاری و همه هنرهایی که می تواند در یک معماری برجسته جلوه کند را دورن خود پرورش داد و برای هر بیننده ای دلفریب بود. حال این کاخ قاجاریه با دوران پرشکوه خود قرن ها فاصله گرفته و در اثر بی مهری هایی که در سال های اخیر شده، هم اکنون در حال تبدیل به یکی از اماکن مخروبه تهران است که اگر مرمت آن همچنان در پیچ و تاب های حقوقی به تعویق بیفتد، نابودی این اثر دور از انتظار نخواهد بود.

ظاهری با شوکت شاهانه

به محض ورود به عمارت مسعودیه، هیبت شاهانه آن هرکسی را تحت تاثیر قرار می دهد. از سر در عمارت خانه، پیاده رویی طولانی شروع می شود که انتهای آن عمارت دیوان خانه است. پیاده رویی زیبا که هنوز کنار آن باغچه هایی با درختان شولای زمستانی بر تن کرده و خاکی زیر و زبر شده برای گل هایی که هنوز سر از خاک بیرون نیاورده اند. هنوز هم خاطرات دوران مشروطیت و سال های پر آشوب قاجاریه را در خود زنده نگه داشته است ابتدای این پیاده رو، ساختمان های اداری برای رسیدگی به امور به این عمارت وجود دارند که بنابر گفته های مسئولان حفاظت از این عمارت، قدمت تاریخی ندارد و در دوره های اخیر ساخته شده اند. کمی جلوتر، ساختمان های پهلوی است که روزگاری ساختمان مرکزی وزرات آموزش و پرورش و محل دفتر شهید رجایی، وزیر آموزش پرورش وقت بوده است اما در سال های بعد این آثار تاریخی در جهت بهره برداری از منافع اقتصادی، به کافی شاپ تبدیل شده است .

آغاز ویرانی‌های تاریخی

با نزدیک شدن به عمارت دیوان خانه، کم کم هارمونی شاهانه عمارت مسعودیه برهم می خورد. در ضلع غربی، دیوارهایی نیمه کاره از آجر و سیمان که به حال خود رها شده اند و در ضلع شرقی، حصارهای فلزی دیده می شود که در مقابل حفاری های اخیر قرار داده شده است. این موارد چشم انداز حیات جلوی دیوان خانه را تحت تاثیر قرار داده است. حفاری های انجام شده به گفته مسئولان این عمارت، از جمله تغییراتی بوده که هزینه های زیادی را برای بازسازی و مرمت کامل این اثر تاریخی تحمیل کرده است. مهندس فرشید عبداللهی، مدیر فنی صندوق احیا( صندوقی که مرمت و حفظ آثار تاریخی را بر عهده دارد) ، در مورد این حفاری ها می گوید:« حفاری ها در دو جبهه شرقی و غربی انجام شده که در جبهه شرقی تا نزدیکی زیرساخت های سازه دیوان خانه و در ضلع غربی نیز از ساختمان سید جوادی تا پشت عمارت، خاک برداری شده است. این سطح از حفاری فاقد مجوز و حتی بدون رعایت ضوابط مربوط به آن روی داده است.» عبداللهی این حفاری ها را عامل ریزش و تضعیف استحکامات بنای دیوان خانه می داند .

یکی دیگر از آسیب های جدی ساختمان، پس از حفاری های انجام شده در ضلع غربی عمارت، نمای بیرون بنا دیوان خانه است. ایوانی که در ضلع غربی وجود دارد، حالتی خمیده پیدا کرده که به اصطلاح کارشناسی شکم آورده است. یکی از مسئولان حفاظت از عمارت، این خمیدگی را یادگار جشن هایی می داند که در آن زمان، بدون در نظر گرفتن محدودیت ها و آسیب های احتمالی برگزار شده است. یکی از این نمایش ها، بازسازی صحنه به توپ بستن مجلس در زمان لیاخوف روسی بوده که بیش از 300هنرور به شکل سرباز در ایوان و طبقه دوم این بنا جمع شدند و از مابقی اتاق های این عمارت خانه نیز به عنوان محل گریم، تعویض لباس، سالن پذیرایی و اسکان میهمانان استفاده شده و از این منظر وزن زیاد حاضران در سالن و سازه های تضعیف شده این ساختمان، فارق از خطرات جانی که حاضران را تهدید می کرد، موجب خمیدگی و تغییر فرم این بنا شده است .

عمارتی برای فقرا

در ورودی ساختمان دیوان خانه قفل شده بود که به اعتقاد مسئولان این عمارت، وضعیت وخیم و خطرناکی که این بنا دارد، نمی تواند محل امنی برای بازدید عموم باشد. پس از آنکه قفل در ورودی ساختمان دیوان خانه باز شد، در خود هیچ نشانه ای از یک اثر تاریخی بی نظیر نداشت.پله هایی ناقص و خراب، دیوارهایی پر از ترک، پرده چوب هایی فرسوده و خاک گرفته و اتاق هایی که گوشه های آن تکه های جدا شده از سقف و دیوار به خوبی دیده می شد. عبداللهی در مورد عمیق تر شدن خرابی های این عمارت در سال های اخیر می گوید:« زمانی که این عمارت به شرکت عظام (شرکت پیمانکاری که مسئولیت مرمت عمارت مسعودیه را بر عهده گرفت) واگذار شد یک بخش به طور کامل آماده بهره برداری بود مانند حیات خلوت، ساختمان های پهلوی، طبقه هم کف دیوارخانه و دیگر قسمت هایی که در گذشته، سازمان میراث آنها را مرمت کرده بود. بخش دیگر ساختمان هایی بود که قبلا در خصوص مرمت آنها کمتر توجه شده بود و طبق قرارداد واگذاری به شرکت عظام، مرمت این بخش ها بر عهده این شرکت بود مانند امارت های اصلی که بسیار بزرگتر و حجیم تر از بناهای بخش اول بودند مانند سفره خانه و دیوان خانه. این بناها آسیب های جدی دیده بودند و نیاز به رسیدگی فوری داشتند اما این شرکت قسمت های قابل بهره برداری این عمارت مانند دفتر علویان و طه هاشمی را به سرعت تجهیز کرد و مورد بهره برداری قرار داد. کافی شاپ و رستوران بهره برداری هایی بود که از این بناها داشت و عمارت دیوان خانه را که باید مرمت می شد هیچ اقدامی نکرد و در ورودی آن را قفل و به کلی از یاد برد .»

این در حالی است که به اعتقاد بسیاری از کارشناسان باستان شناسی، به تعویق افتادن مرمت اینگونه ساختمان ها، خود موجب تشدید خرابی ها می شود و به روال فرسایشی آنها سرعت می بخشد. بی مهری و بی تعهدی شرکت عظام در مرمت بنای دیوان خانه و حتی بهره بردای های منفعتی از این ساختمان، بر عمق جراحات موجود و خرابی های گذشته افزوده است. عبداللهی یکی از این بی تفاوتی ها را باز گذاشتن پنجره های این ساختمان می داند که با وزش تند باد در سال های گذشته و پیچیده شدن آن در ساختمان، اوراسی ها و آیینه کاری ها به شدت تخریب شده است. این در حالی بود که اوراسی های این بنا از نادرترین و زیباترین اوراسی های معماری معاصر به شمار می آید .

پله های عمارت که به طبقه دوم ساختمان منتهی می شد، ظاهری ناموزون و شکسته شده داشت. ترک های زیادی بر روی دیوار شکل گرفته بود که به اعتقاد مدیر فنی صندوق احیا، در سال های اخیر شدت یافته بود. عبداللهی با اشاره به یکی از ترک های عمیقی که در یکی از اتاق های طبقه بالا ایجاد شده بود می گوید:« در علم باستان شناسی هر گاه ترک جدیدی بر روی دیوار یا دیگر بخش های هر اثر تاریخی به وجود می آید، مسئولان نگهداری با استفاده از علائمی آن را نشانه گذاری می کنند و تاریخ ایجاد آن را به ثبت می رسانند. به این اقدام شاهد گذاری می گویند. اگر به ترک های این ساختمان نگاه کنید متوجه می شوید که بیشتر شاهد گذاری ها مربوط به سال های قبل از واگذاری این بنا بوده و حتی ترک های جدیدی که ایجاد شده هیچ شاهد گذاری ندارد. ترک های قبلی نیز عمیق تر شده و به وضعیت خطرناکی رسیده است .»

عمیق‌تر شدن ترک های گوشه های دیوار تنها آثار خرابی این بنا نبود بلکه به گفته مسئولان، حرکت های موریانه شدت بیشتری یافته است. یکی از مسئولان با اشاره به خط زرد رنگی که در بالای دیوار ایجاد شده بود آن را ترک نمی داند بلکه شدت یافتن حرکت موریانه ها می داند. این کارشناس گسترش فعالیت های موریانه در این محل را بسیار خطرناک می داند چراکه اسکلت بندی این بنا را متشکل از خرپاهای چوبی عنوان می کند .

در کنار یکی از اتاق های طبقه دوم عمارت، تکه های کنده شده از سقف و دیوارها بر هم انباشته شده بودند. بعضی از قطعه ها، به صورت یک طرف ایینه کاری شده که از سقف ریخته است. آیینه کاری های این عمارت یکی از بی بدیل ترین ایینه کاری ها در گذشته بوده که معماری رضا قلی خان ملقب به سراج الملک بنا شده بود. این در حالی است که این قطعه های ارزشمند در انباری مخروبه تر انباشته شده است. عبداللهی در این باره میگوید:« بسیاری از شیشه کاری ها و آیینه کاری هایی که قبلا وجود داشته، در حال حاضر معلوم نیست کجاست. کمااینکه در یکی از انبارهای عمارت، تعداد زیادی از قطعه های گنده و ریخته را پیدا کردیم .»

در یکی از اتاق های طبقه دوم عمارت، حفره بزرگی خراب شده ای به کلی منظره اتاق را تحت الشعاع خود قرار داده بود. یکی از مسئولان می گوید در اینجا شومینه قرار داشته که شکل ظاهری آن مانند شومینه ای که آنطرف تر از اتاق هست، بوده است .

طبقه سوم نیز وضعیت چندان مناسبی نداشت. بر اساس شواهد تاریخی، این طبقه محل استراحت میهمانان بوده اما هم اکنون با دیوارهایی تخریب شده و پنجره های پوسیده به خانه های مخروبه شباهت یافته است. یکی از مسئولان این عمارت می گوید که در سال های گذشته و قبل از آنکه این عمارت به شرکت عظام واگذار شود خرپاهای سقف آتش گرفته بود و مرمت آنها بسیار حیاتی بود اما در سال هایی که کلید این عمارت دست این شرکت افتاد هیچ اقدامی در این راستا انجام نشد .

منفعت‌های اقتصادی با ویترین فرهنگ

دیوان خانه یا همان بنای اصل عمارت مسعودیه، اگرچه ظاهر شاهانه خود را حفظ کرده اما درون آن هیچ شباهتی با ایام پر زرق و برق خود ندارد. با این حال طبقه های هم کف این ساختمان، از انجایی که برای مرمت آن هزینه کمتری برآورد می شده با اندکی تغییرات، به تالار نمایش با عنوان تماشاخانه بدل می شود که محل درآمدی برای مسئولان این عمارت خانه شده بود به طوریکه در سال های گذشته نمایش های متعدد در این محل برگزار شد. رئیس فنی عمارت مسعودیه استفاده از بخش ساختمان در جهت منافع فردی و اقتصادی را عامل تضعیف استحکام این بنا عنوان می کند. بنابر اعتقاد مسئولان حفاظت از این اثر تاریخی، آسیب های صوتی و حتی تعرق افراد حاضر در این سالن، مشکلاتی را به سازه وارد می کند که ریزش های اخیر سقف گواهی بر این مدعاست. عبداللهی در این باره می گوید:« زمانی که با اقدامات نابخردانه، سازه های ساختمان را تضعیف می کنند. با ادعای فعالیت فرهنگی، افراد زیادی را به طبقات پایین این بنا برای دیدن نمایش دعوت می کنند اما غافل از آن که هر آن ممکن است ساختمان فرو بریزد. سوال اساسی اینجاست که اگر مدیران شرکت عظام با برگزاری تئاتر در این سالن، قصد کمک به رشد و ارتقای فرهنگ کشور را داشتند، چرا برای مرمت یکی از مهمترین آثار تاریخی و فرهنگی کشور، هیچ اقدامی نکرده اند؟ پاسخ این سوال به خوبی روشن است. اقدامات منفعت طلبانه ای مانند تاسیس تماشاخانه یا کافی شاپ بیش از انکه رنگ و بوی فرهنگ دهد، بیشتر در راستای اقدامات اقتصادی و درآمدی است. اولویت اصلی این افراد در مواجه با این اختمان حفظ منافع اقتصادی بوده نه کار فرهنگی .»

تاوان بی‌تعهدی برای یک اثر تاریخی

عمارت مسعودیه روزگاری پر زرق و برق ترین و مجلل ترین بناهای زمان خود بوده، هم اکنون به مخروبه ای با ظاهر باستانی تبدیل شده که بیش از هر زمان دیگری برای حفظ حیات خود، به مرمت و بازسازی نیاز دارد اما به دلیل مشکلات حقوقی که میان صندوق احیا و شرکت عظام وجود دارد، در برهه فعلی هیچ کس توان دخالت و بازسازی آن را ندارد. جالب انجاست که در مدت چند ساله مدیریت شرکت عظام بر این بنای تاریخی، هیچ یک از افراد و اشخاص اقدامی برای بازسازی و مرمت آن نکرده اند حتی از بازسازی ستون های ایوان که هزینه چندانی ندارد و تنها با مقادیری کم بهبود می یابد نیز امتناع کرده اند. به طور مثال ستون های اصلی ایوان به دلیل خوردگی و تحت وزش بادهای شدید، در حال نابودی است. حتی دیوارهای این عمارت نیز به دلیل لرزش های ناشی از خطوط مترو، در حال جداسازی و سقف آن در حال جابه جایی است. به نظر می رسد همین باقیمانده عمارت مسعودیه نیز اگر همچنان تحت بی توجهی قرار بگیرد، در ماه های آتی به مخروبه ای مانند کاخ تیسفون تبدیل می شود.