خانه های قدیمی ایستاده می میرند!

آذرماه 97، یعنی همین ماهی که به روزهای پایانی اش نزدیک می شویم، برای میراث فرهنگیمان، آمد نداشت. اصلا آمد که نداشت و خوش یمن که نبود، بماند؛ شوم و بدشگون هم بود! چرا که 5 روز از آذرماه نگذشته،​ تخریب کامل خانه تاریخی نائل اصفهان خبرساز شد. یک هفته بعد مسئولان میراث فرهنگی اراک، خبر تخریب خانه حاجباشی این شهر را رسانه ای کردند و هفته سوم آذرماه هم بخشی از دیوار قلعه تاریخی پرتقالی های هرمزگان فروریخت.

شاید یکی از بداقبال ترین حوزه های این سرزمین، حوزه میراث فرهنگی و آثار تاریخی باشد، زیرا در عین وجود برخی توجهات خاص و به چشم آمدن ها، غریب ترین و مظلوم ترین حوزه هم هست. توجه خاص به این بخش زمانی است که آثار تاریخی کشور یکی یکی شناسایی و فهرست شده و با کلی تبلیغ و هیاهو نامشان در زمره آثار ملی و واجد ارزش این مرز و بوم جای می گیرد. مظلومیت و غربت این آثار اما درست از ماه ها و سال های پس از ثبت آغاز می شود، آن جا که بسیاری از آن ها به حال خود رها می شوند و نه عزم و همتی برای نگهداری شان هست و نه پولی برای مرمت آن ها. و تازه زمانی که رطوبت و برف و باران، ترکی روی دیوار کاخ یا قلعه ای انداخت، یا سقف خانه ای تاریخی با کلنگ سودجویان پایین آمد و یا طرح توسعه ای نهادی از دل یک بنای قدیمی رد شد، دوباره چشم مسئولان و متولیان و آن ها که باید ببینند، به سمت و سوی این آثار می چرخد و حمایت های کلامی و زبانی از سر گرفته می شود و رگ ها به جوش می آید؛ اما چه حیف!

البته این حکایت دیروز و امروز نیست، حکایت همیشه این سرزمین است؛ حکایت سخن گفتن و تعریف و تمجید از داشته ها و کنار کشیدن به وقت هزینه دادن و هزینه کردن برای حفاظت از این داشته ها.

گر چه اعتراف صادقانه اش این است که دست کم در چند سال اخیر بخت و اقبال هر چند کوچک به آثار تاریخی روی کرده و از مهجوریت گذشته درآمده و بیشتر دیده و شنیده می شوند و دست کم دلسوزی و مویه بیشتری برایشان می شود، که بخشی از آن هم به شکل گیری کمپین های مردمی، افزایش حساسیت جامعه و پیگیری رسانه ها و... باز می گردد.

افزایش تخریب های عمدی

با این همه هنوز اتفاقات ناامید کننده در این حوزه کم نیست. مثل اتفاقاتی که در ماه جاری در نقاط مختلف کشور شاهد آ​ن بودیم. مثل تخریب خانه تاریخی نائل اصفهان که روزهای اول آذرماه بخش هایی از ​آن توسط افراد ناشناس (شما بخوانید برخی از مردم محل با همکاری یکی از نهادها) تخریب شد و بی توجهی متولیان میراثی اصفهان، بستری برای تخریب کامل آن فراهم کرد تا روز پنجم آذر تخریب کامل این خانه به مهمترین خبر رسانه های کشور تبدیل شود. خانه ای که متعلق به دوره صفویان بود و بیش از 40 سال از ثبت ملی آن می گذشت و شرایط ثبت جهانی را هم داشت.

یا خانه تاریخی حاجباشی اراک که سید محمد حسینی؛ مدیرکل میراث فرهنگی استان مرکزی 13 آذرماه خبر تخریبش را رسانه ای کرد و تعدادی از ورثه خانه را عامل این تخریب اعلام و خواستار پاسخگویی آن ها در محاکم قانونی شد. این خانه یک هفته قبل از تخریب ثبت ملی شده بود.

20 آذر ماه هم بانگ مظلومیت و بی پناهی میراث تاریخی از جنوب کشورمان به گوش رسید. از میان دیوارهای فرسوده و رنگ و رو رفته قلعه پرتقالی های هرمزگان که در حال فرو ریختن تدریجی اند و خبرش را اشکان مختاری،​ معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری هرمزگان به گوش رسانه ها رساند و گفت این قلعه نیازمند مرمت است و مرمت آن هم پول می خواهد.

از نبود پول تا سودجویی

مسئولان میراث فرهنگی هرمزگان درست می گویند. مرمت، نگهداری و رهاندن آثار تاریخی از دست مالکان خسته و بلاتکلیف یا طرح های توسعه ای برخی نهادها، پول و اعتبار می خواهد؛ چیزی که همیشه یا کم بوده و یا نبوده. دغدغه همیشگی متولیان میراث؛ دغدغه ای که طالبیان، معاون میراث سازمان میراث فرهنگی هم به آن اشاره می کند: "ما در کشورمان 32 هزار اثر تاریخی ثبتی داریم و ده ها هزار اثر ارزشمند ثبت نشده، در حالی که بودجه و اعتبار اختصاص داده شده به میراث نسبت به فراوانی این آثار تقریبا هیچ است. کمبود نیروی حفاظت و کارشناس حرفه ای هم به جای خود."

طالبیان می داند که همه این بناها رسیدگی و مرمت مرتب می خواهد و بهره بردارانی که بتوانند هم در بحث نگهداری و هم کاربری مناسب، وارد گود شده و میراث تاریخی کشور و متولیان را یاری دهند، اما پیدا کردن بهره بردار و سرمایه گذار مناسب، به گفته او کاری است سخت و زمانبر.

معاون میراث فرهنگی سازمان میراث فرهنگی در عین حال که از ارائه طرحی به مجلس درخصوص تخصیص پاداش و تسهیلات به مالکان خانه های تاریخی برای کاهش تخریب این خانه ها خبر می دهد، مردم را خطاب قرار داده و از آن ها می خواهد که نسبت به نگهداری و حفظ آثار تاریخی اهمیت و حساسیت نشان دهند، به گفته او مثل همه جای دنیا که سال هاست همکاری با نهادهای دولتی برای حفظ آثار تاریخی، رویه شان شده و البته مثل مردم خوب و خونگرم یزد و کاشان که اخیرا ارزش آثار و خانه های تاریخی خود را دریافته و خود عهده دار مرمت و بازسازی آن ها شده اند.

طالبیان در خصوص تخریبات صورت گرفته اخیر هم می گوید: "رسانه ای و پرهیاهو شدن این تخریبات حاکی از افزایش تخریب آثار تاریخی در زمان حاضر نیست، که درگذشته تخریبات بسیار بیشتر بوده، بلکه نشان افزایش حساسیت جامعه، مردم و رسانه هاست که باعث خرسندی و خوشحالی و افزایش فرهنگ عمومی دراین راستاست."

آن چه اکنون دیده می شود بی توجهی به این بخش مهم و آسیب دیدن پیاپی اش است. اولا به دلیل کمبود توجه دولت به ویژه در تخصیص بودجه مناسب و کافی و دوما نبود مدیریت حرفه ای، متخصص و کاربلد و غیرسیاسی در جایگاه هدایت سکان سازمان میراث فرهنگی در دوره های متوالی.

وی البته این قول را در خصوص دو خانه نائل اصفهان و حاجبخشی اراک می دهد که بزودی به طور کامل بازسازی و مرمت خواهند شد و مقصران هم پس از شناسایی و پیگیری های حقوقی جریمه کارشان را خواهند پرداخت.

کوتاهی سازمان میراث فرهنگی

علیرضا افشاری؛ دبیرکل شبکه سمن های میراثی استان تهران اما معتقد است که همه کار را نمی شود گردن مردم انداخت و آن ها را به تمامی عامل تخریبات میراثی یا حافظ این میراث دانست.

افشاری می گوید که حفاظت از میراث در واقع اولین و مهمترین وظیفه سازمان میراث فرهنگی است، زیرا آن چه برای این سرزمین پول و ثروت می آورد، مثل نفت و گاز یا حتی پایدارتر و سالمتر، رونق گردشگری است و آن چه گردشگران خارجی را جذب ایران می کند، آثار و داشته های تاریخی و فرهنگی آن است. پس به نوعی حفظ و نگهداری اصولی بناها و خانه های تاریخی اوجب واجبات سازمان میراث فرهنگی و حتی بالاتر از آن، مقامات کشوری در راستای پایداری هویت ملی و همبستگی ایرانیان است. در حالی که آن چه اکنون دیده می شود بی توجهی به این بخش مهم و آسیب دیدن پیاپی اش است. اولا به دلیل کمبود توجه دولت به ویژه در تخصیص بودجه مناسب و کافی و دوما نبود مدیریت حرفه ای، متخصص و کاربلد و غیرسیاسی در جایگاه هدایت سکان سازمان میراث فرهنگی در دوره های متوالی.

این کارشناس و فعال میراثی، حمایت نکردن از بخش خصوصی و موازی کاری دستگاه های دولتی و عمومی و ورود نهادهای غیرمربوط به حوزه میراث را از دلایل دیگر آسیب رسیدن به این حوزه دانسته و تاکید می کند که حتی اگر دولت و سازمان میراث فرهنگی بودجه ندارند، دست کم پاسخگو باشند و اطلاع رسانی مطلوب به مردم را از یاد نبرند تا بتوانند از ظرفیت جوامع محلی برای نگهداری و حفظ ​آثار استفاده کنند، امری که جای خالی اش اکنون احساس می شود.