جشن مهرگان در ادبیات فارسی

جشن مهرگان از آیین های باستانی ایران است که قرن ها پس از ورود اسلام به ایران نیز در ایران برگزار می‌شد. مهرگان، نام عیدی است که در شانزدهمین روز از هفتمین ماه سال، یعنی مهر ماه، در ایران باستان، از هزاره‌های دور و از زمانی که آریایی ها در این سرزمین وارد شدند، برگزار می‌شده و قبل از آن در ایران‌ویج (ماورا النّهر) به خصوص سُغد و خوارزم، متداول بوده است. این جشن همراه با آیین میترایی که در آن منطقه گسترده بوده، حتی قبل از ظهور زرتشت مرسوم گشته است. در قدیم این عید و جشن را «میترا کانا» یا «میثره کانه» می‌خوانده‌اند و در متون عربی مهرجان آمده است که به معنی «جشن های رسمی به افتخار میترا» بوده است.

خلاصه آن که میترا یا مهر، ایزدِ نور و خورشید در مرتبه‌ای پایین‌تر از اهورامزدا و در ضمن، ایزدِ پیمان، داوری، عدالت، دوستی، جنگاوری و حتی نگهبان روستاها و خرمن ها بوده و آیین میترایی، لااقل چهار هزار سال مورد پرستش آریایی ها قرار داشته و به مرور زمان و به تناسب پیشرفتِ فرهنگ و تمدن، تکامل یافته است. پس از ظهور پیامبر زرتشت و گسترش دین زرتشتی، میترا جایگاه خود را حفظ کرد و نه تنها در بزرگداشت آن کوشش فراوان شد و به مراسم آیینی میترایی که عید مهرگان نیز جزیی از آن بود افزوده شد، بلکه همراه با توسعه قلمروی امپراطوری های ایرانی، به خارج از مرزها نیز نفوذ یافت.

در شاهنامه فردوسی؛ فرزانه طوس، جشن مهرگان به فریدون نسبت داده شده است که به هنگام بر تخت نشستن خود، این جشن را برپای کرد:

به رسمِ کِیان، تاج و تختِ مِهی، بیاراست با کاخِ شاهنشهی

به روزِ خجسته، سَرِ مِهر ماه، به سَر بَر نَهاد آن کیانی کلاه

زمانه بی‌اندوه گشت از بدی، گرفتند هر کس رَهِ ایزدی

دل از داوری ها بپَرداختند، به آیین، یکی جشنِ نو ساختند

نشستند فرزانگان، شادکام، گرفتند هر یک ز یاقوت جام

بفرمود تا آتش افروختند، همه عنبر و زعفران سوختند

پرستیدنِ مهرگان، دینِ اوست، تن‌آسانی و خوردن، آیینِ اوست (فردوسی، شاهنامه)

جشن مهرگان، شش روز طول می‌کشید. در حالی که در سراسر ماه شادمانی و سرور برقرار بود. عامه و خواص در این جشن به شادی و پایکوبی و رد و بدل کردن هدایا می‌پرداختند و به این مناسبت در شهرها بازارهایی برپا می‌شد. ابتدای مهرگان، روز شانزدهم مهر ماه بود که آن را «مهرگان عامه» می‌گفتند و تا روز بیست و یکم مهر ادامه می‌یافت که آن را «مهرگان خاصه» می‌گفتند.

در دوران باستان مردم دو فصل را بیشتر مورد نظر قرار می‌دادند: یکی بهار و دیگری پاییز! این دو فصل در ساز و کار زندگی انسان ها، موثرترین فصل ها بود و به تدریج برای اولی، عید نوروز و برای دومی، جشن مهرگان ترتیب یافت و شکل گرفت. این عید به علت خصوصیات فصل پاییز، به خصوص برداشت محصول، پس از نوروز، مهمترین جشن ایرانیان بوده است. خیام هم در «نوروزنامه» گفته است که «این ماه را از آن مهر ماه گویند که مهربانی بود مردمان را بر یکدیگر، از هر چه رسیده باشد از غلّه و میوه نصیب باشد، بدهند و بخورند به هم و آفتاب در این ماه در میزان باشد و آغاز خریف.» (فصلنامه هستی، دوره دوم، سال پنجم، شماره 20-19)

اگر دیوان منوچهری یا فرّخی را مطالعه کنیم، جلوه‌های بیشتری از این جشن را در آن ها می‌بینیم. به نظر می‌رسد که انعکاس مسایل مربوط به این جشن در دوران های بعد، اندکی کاهش یافته است. در شعر شاعران قرن ششم واژه «مهرگان» بیشتر به ماه مهر و فصل خزان مربوط می‌شود اما در عین حال اشاراتی مستقیم به این جشن نیز، مشاهده می‌شود:

عید رسید و مهرگان با دو جنیبه بر اثر، هر دو جنیبه هم عنان، در گرو تکاوری (خاقانی، دیوان)

به نوروز و جمشید و جشن سده، که نو گشتی آیینِ آتشکده (نظامی، کلیات، شرفنامه)

من سپهرم در بهار، باغِ شب گم کرده‌ام، روزِ نو را بین، ترنجِ مهرگان آورده‌ام (خاقانی، دیوان)

«ترنج مهرگان» علاوه بر این که به معنی ظاهری آن که یکی از میوه‌های پاییزی است اشاره دارد، می‌تواند به آیین و رسمی از جشن مهرگان نیز اشاره‌ای داشته باشد. از جمله مراسم این جشن، آن بود که موبدان موبد، خوانچه‌ای که در آن ترنج، شکر، گل نیلوفر، سیب، انار، خوشه انگور سفید و هفت عدد شاخه مورد گذاشته شده بود، در حالی که دعای عید را زمزمه می‌کرد، آن را نزد پادشاه می‌آورد. در این ایام، گذشته از همه نوع طعام و نوشیدنی، از میان میوه‌ها، ترنج، سیب، به، انار، عنّاب و انگور سفید خورده می‌شد و مردم معتقد بودند اگر این میوه‌ها را بخورند و در ضمن گلاب بیاشامند و آن را بر خود و دیگران بپاشند، در آن سال از بلا و آفت در امان خواهند ماند. (فصلنامه هستی، دوره دوم، سال پنجم، شماره 20-19)

جشن مهرگان در ادبیات فارسی جشن مهرگان در ادبیات فارسی 2019-09-21 22:25:00+3:30 2024-06-08 21:41:21+3:30 مهرگان، نام عیدی است که در شانزدهمین روز از هفتمین ماه سال، یعنی مهر ماه، در ایران باستان، از هزاره‌های دور و از زمانی که آریایی ها در این سرزمین وارد شدند، برگزار می‌شده و قبل از آن در ایران‌ویج (ماورا النّهر) به خصوص سُغد و خوارزم، متداول بوده است. جشن مهرگان, آیین مهرگان, آیین جشن مهرگان, آیین های باستانی ایران, آیین های باستانی ایرانیان, آیین های ایران باستان, مهرگان, ایران ویج, آیین میترایی, میترا کانا, میثره کانه, اهورامزدا, زرتشت, شاهنامه فردوسی, مهرگان عامه, مهرگان خاصه, ترنج مهرگان, امین حسنی Author info@yaldamedtour.com /fa/user-profile/10209 YaldaMedTour Barajin Salamat Road +98 Qazvin Qazvin, Qazvin Province, Iran. , info@yaldamedtour.com