مدرسه شاهرخیه مدرسه به جامانده از دوره تیموریان

مناسب برای معلولین کودکان بزرگسالان سالمندان

مدت زمان بازدید 0/5 تا 1 ساعت

بهترین فصل بهار تابستان پاییز زمستان

بازدید دارد

تاریخ ثبت ملی: 1386/03/03

شماره ثبت ملی: 19172

آدرس مدرسه شاهرخیه: استان سمنان- شاهرود- بسطام- شرق مجموعه تاریخی بایزید بسطامی

نام های دیگر مکان

حوزه علمیه باقرالعلوم بسطام

موقعیت جغرافیایی مدرسه شاهرخیه

مدرسه‌ی شاهرخیه در شهر بسطام و در فاصله‌ی پنج کیلومتری شاهرود واقع شده است. این مدرسه در شرق مجموعه‌ی بایزید بسطامی قرار دارد. بسطام یکی از شهرهای، شهرستان شاهرود است و در استان سمنان قرار گرفته است.

سیر تاریخی و فرهنگی مدرسه شاهرخیه

مدرسه‌ی شاهرخیه‌ی بسطام به‌جا مانده از دوران سلطنت تیموریان است. این مدرسه به دستور شاهرخ میرزا تیموری ساخته‌شده است.

در منابع تاریخی آثار و شواهدی مبنی بر این‌که مدرسه‌ای قبل از مدرسه‌ی شاهرخیه در بسطام، وجود داشته یافت نشده است. اما نمی‌توان به‌طور یقین هم گفت که مدرسه‌ی شاهرخیه، اولین مدرسه‌ای است که در بسطام ساخته شده است. مخصوصا سلجوقیان در زمان حکومت خود در کنار مسجد یا مناره، مدرسه‌ای را بنا می‌کردند. از آن‌جایی که مدرسه‌ی شاهرخیه در کنار مجموعه‌ی تاریخی و باشکوه بسطام، قرار داد، گمان می‌رود که شاهرخ تیموری بر روی بنای مدرسه‌ی قبلی، مدرسه‌ی جدیدی را بنا کرده است. ولی تا کنون سند یا مدرکی که این گمان را اثبات کند ارائه نشده است. البته برخی فرضیه‌ای مبنی بر این‌که شاید بانی مدرسه، شاهرخ نادری باشد را مطرح کردند. ولی شیوه‌ی معماری و طاق‌های کلیل آذری حجرات طبقه‌ی پایین که از ویژگی معماری دوران تیموریان است این فرضیه را رد می‌کند.

نام مدرسه نیز از نام بانی ساخت مدرسه گرفته شده است. استادان بزرگی چون مصنفک بسطامی، خادم بسطامی، آیت الله حسنی و... در آن به تدریس پرداختند. مدرسه‌ی شاهرخیه سال‌هاست بازسازی شده و امروز نیز حوزه‌ی علمیه باقرالعلوم در آن فعالیت می‌کند. افراد مشهوری نیز دوره‌ی مقدماتی تحصیلات خود را در این مدرسه گذرانده‌اند.

این اثر در تاریخ 3 خرداد 1386 با شماره‌ی ثبت 19172 به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

شاهرخ‌میرزا، نام چهارمین پسر تیمور گورکانی و یکی از جانشینان او است. شاهرخ میرزا از بزرگ‌ترین پادشاهان تیموری است. او به علم و هنر علاقه داشت و انسانی هنرپرور و ادب‌دوست بود. شاهرخ میرزا پادشاهی نیکوکار بود و اصحاب علم و دانش را گرامی می‌داشت و همواره صنعت‌گران را مورد توجه قرار می‌داد و در زمان و سلطنت وی علم و صنعت رواج زیادی یافت.

او برخلاف پدرش؛ تیمور، آرامش‌طلب بود و به عمران و آبادانی علاقه‌ی بسیار داشت. شاهرخ میرزا 43 سال از عمر 69 ساله‌ی خود را سلطنت کرد و در تاریخ 850 ه‍جری قمری در شهر ری درگذشت.

گوهرشاد بیگم؛ همسر شاهرخ میرزا نیز همانند شوهر خود بناها، مساجد و مدارس بسیاری ساخت که مسجد جامع هرات و مسجد گوهرشاد مشهد از آن جمله است.

معماری مدرسه شاهرخیه

مدرسه‌ی شاهرخیه در ضلع جنوب شرقی مسجد بایزید بسطامی و در فاصله‌ی چند متری از آن قرار گرفته است. مدرسه‌ی شاهرخیه با پلانی استاندارد در زمینی به مساحت 1400 متر ساخته شده است. این مدرسه‌ی باشکوه به‌صورت یک بنای دو ایوانی است که ایوان‌ها در اضلاع شمالی و جنوبی آن واقع شده‌اند. حیاط مدرسه مستطیلی به طول 19/5 متر و عرض 18/5 متر هست. مدرسه‌ی شاهرخیه در دو طبقه ساخته شده و دارای 28 حجره است که براى استفاده‌ی طلاب علوم دینى ساخته شده است. هم‌چنین این مدرسه دارای مسجد، ایوان و زورخانه نیز است.

در اضلاع شرقی و غربی حجره‌هایی در دو طبقه و با ابعاد یکسان ساخته شده‌اند. برای این‌که به طبقه‌ی دوم دسترسی داشته باشند سه مسیر پلکانی در سه‌گوشه‌ی حیاط احداث کرده‌اند. این مسیر پلکانی کاملا ساده و بدون تزئینات خاص و با آجر ساخته شده است. البته در اصل بنا، اضلاع شرقی و غربی ساختار یکسانی نداشتند. در اصل، حجره‌های ضلع غربی به‌صورت یک طبقه با طاق بلند جناغی ساخته شده بودند. در بازسازی‌هایی که در سال‌های اخیر انجام شده ضلع غربی کاملا مطابق با ضلع شرقی بازسازی شده است. بر روی این مجموعه در سال 1352 هجری خورشیدی تعمیرات اساسی صورت گرفته است.

مسجد شاهرخیه از شرق منتهی به خانه‌های اطراف است، از غرب به محوطه‌ی حیاط و مسجد بایزید و از سمت شمال به محوطه‌ای در مقابل سردر ورودی اصلی شرقی و از ضلع جنوبی به یک کوچه محدود شده است.

تمامی حجره‌های مدرسه‌ی شاهرخیه دارای پلان مستطیل شکل به طول 3/5 متر و عرض 3 متر است. دهانه‌ی ایوان جلوی هر حجره نیز 3 متر طول دارد. حجره‌های طبقه‌ی بالا دارای طاق‌های جناغی و حجره‌های طبقه‌ی پایین دارای طاق‌های کلیل آذری هستند. اتاق‌های این بنای زیبا از جنس آجر و به‌صورت سقف گنبدی کوتاه و کم‌خیز ساخته‌شده است. سطح داخلی سقف و دیوار حجره‌ها گچ کاری شده است. هر اتاق دارای یک پنجره روبه‌روی درِ ورودی و چهار طاقچه‌ی متقارن در اضلاع شمالی و جنوبی است. هر یک از این طاقچه‌ها نیز دارای طاق هلالی هستند. شبیه این طاقچه‌ها در ایوان ورودی حجره‌ها و در طرفین در ورودی نیز وجود دارد. آن‌چه در این بنا جالب توجه است ظرافت در طراحی و رعایت قرینه‌سازی در ساخت این حجره‌ها است. در طبقه‌ی اول ایوان، حجره‌ها کاملا مجزا از یک‌دیگر ساخته‌شده‌اند. اما در طبقه‌ی دوم این‌گونه نیست. در طبقه‌ی دوم درگاهی هلالی ایوان‌های حجره‌ها را به یک‌دیگر مرتبط می‌سازد.

در ضلع شمالی مدرسه‌ی شاهرخیه ایوانی طولانی و مرتفع بنا شده است. ارتفاع این ایوان آجری با دو طبقه‌ی حجره‌های اضلاع شرقی و غربی برابر است. این ایوان آجری دارای طاق جناغی است و هیچ تزئینات خاصی در آن اجرا نشده است. در این ایوان سه درگاه به چشم می‌خورد که دو درگاه کناری به حجره‌های مجاور ارتباط دارند. درگاه میانی نیز مسیر ارتباطی مسجدی است که پشت ایوان قرار گرفته است و یکی از ورودی‌های مدرسه نیز محسوب می‌شود.

ایوان جنوبی این مدرسه‌ی تاریخی به‌صورت ایوان باز بنا شده است. در بخش میانی دهانه‌ی ایوان، یک اتاق خودنمایی می‌کند و در طرفین آن دو راه‌رو برای ورود به حیاط در نظر گرفته شده است. ایوان جنوبی نیز دارای طاق جناغی زیبایی است.

ورودی شمالی که در واقع ورودی اصلی مدرسه بوده دارای سردرِ مرتفع با طاق جناغی است که شکوه خاصی به این بنای تاریخی داده است. طرفین این سردر با دو طاق‌نمای کم‌عمق با طاق هلالی تزیین شده است. در ادامه چندین طاق‌نمای عمیق نیز در طرفین سردر دیده می‌شود. آن‌چه برای گردشگران جالب به نظر می‌رسد این است که در این به قسمت از مدرسه اصل قرینه به‌هیچ‌عنوان رعایت نشده است. طاق‌نماهای به‌کار رفته در سمت شرق و غرب سردرِ شمالی کاملا با یک‌دیگر تفاوت دارند. تنها در یکی از این طاق‌نماها مقرنس‌های گچی به چشم می‌خورد. متاسفانه از کاشی‌های فیروزه‌ای در این سردر آثار کمی باقی‌مانده است.

ورودی جنوبی مدرسه با طاق بلند جناغی دارای تزئیناتی است که گویی در سال‌های اخیر آن‌ها را انجام داده‌اند. به خاطر بازسازی بنای مدرسه در حال حاضر این ورودی در میان یک حیاط قرار گرفته است. ظاهرا درِ چوبی این بخش نیز در زمان بازسازی تعویض شده است.

پیشنهاد برای دیدن مدرسه شاهرخیه

اگر چه گردشگران و مسافران شهر بسطام را به‌واسطه‌ی بایزید بسطامی؛ عارف بزرگ و نامی قرن سوم هجری می‌شناسند. ولی باید در نظر گرفت که شهر بسطام یکی شهرهای خوش آب‌وهوای استان سمنان نیز هست که هر سال گردشگران زیادی از داخل و خارج کشور عزیزمان ایران از آن بازدید می‌کنند.

مجموعه‌ی باشکوه و تاریخی بایزید که دارای آثار تاریخی و بی‌نظیری است که خانقاه یا صومعه بایزید، امامزاده محمد (ع)، رواق، منار آجری، گنبد غازان خان، مسجد اول بایزید، مسجد دوم بایزید، مسجد ایلخانی، ایوان غربی، دالان، ایوان الجایتو، مقبره‌ی شاهزاده‌ی افغان، حمام، مقبره‌ی آل کرت، موزه‌ی عرفان شرق و مدرسه‌ی شاهرخیه را در برمی‌گیرد. وقتی از این مجموعه‌ی باشکوه دیدن کنید مطمئنا از تاریخ کشور خود احساس غرور می کنید و از سفر به بسطام بسیار لذت می برید.

برج کاشانه و مسجد جامع بسطام از دیگر بناهای تاریخی نزدیک مدرسه‌ی شاهرخیه هستند که با اندکی قدم زدن می‌توانید به این مکان‌ها بروید و به بازدید از آن‌ها بپردازید. آرامگاه شیخ ابوالحسن خرقانی نیز یکی دیگر از جاهای دیدنی بسطام است که در خرقان واقع شده است. دیدن این بنای تاریخی نیز خالی از لطف نیست.