قلعه کوهستانی چیست؟

کوه& طبیعتی عظیم، حریمی سخت و صعب العبور اما صمیمی و آشنا در طول تاریخ زندگی بشر است و همواره خانه‌ی او در طول تاریخ بوده است. انسانی که حریم و مرزی را نمی‌شناسد و ناممکن‌ها را ممکن کرده است، هر جایی که مامن و سرپناه باشد را خانه‌ی خود می‌کند. در بستر سرزمین ایران رشته‌کوه‌هایی وجود دارد که گویی رود، ابر و خاک را در دامان خود جای داده است و به رخدادهای این طبیعت سرکش نظاره می‌کند. بر روی کوه خانه‌هایی هستند که به آن قلعه‌های کوهستانی گفته می‌شود و در میان صخره‌ها، کوه‌ها و دره‌ها پابرجا و به یادگار باقی مانده است. برای آشنایی با قلعه‌های کوهستانی با یلدامدتور همراه باشید. 

قلعه‌های کوهستانی

معماری که ساخت محل دقیق برج و بارو در این بنا را تعیین می‌کند کسی نیست، جز طبیعت و تنها کسی که به فرسایش و تخریب این قلعه‌ها پرداخته و صاحب اصلی آن شده نیز طبیعت است. در قلعه‌های کوهستانی نه تاریخ ساخت پیداست و نه نام معمار! فقط اصل بر این بود که بنا مناسب با فضا و مکان جغرافیایی، مناسب فراز و نشیب صخره و هم متناسب با افراد قلعه‌نشین باشد! قدیمی‌ترین قلعه‌ی کوهستانی مربوط به 5 هزار سال پیش است. این قلاع اکثرا درمناطق صعب العبور ساخته می‌شدند. 

مصالح اصلی به کار رفته را در دژهای کوهستانی سنگ بدون تراش کوه يا سنگ رودخانه همراه با گچ غربال شده تشکیل می‌دهد. ملات اصلی ديوارهای قلعه، ساخته شده از سنگ لاشه و سنگ پاک‌تراش است. اطلاعات دقیقی در چگونگی بالا بردن این مصالح از کوه و ساخت مجموعه‌ی استحکاماتی بنا در دست نیست. معمولا در زير قلعه‌های کوهستانی پرتگاه‌های عميقی قرار داشته است. در قسمت انتهايی برج‌ها و باروها، کنگره‌هايی وجود دارد که مخصوص کمانداران بوده است تا بتوانند از شکاف کنگره‌ها دشمن را مورد هدف قرار دهند. به آن‌ها تیرکش هم می‌گفتند. پايين دژ محل سکونت روستاييان بوده است و در درون قلعه‌ها آذوقه‌ی زندگی برای چندين ماه موجود بوده است. 

نقشه قلعه

در نقشه‌ی قلعه‌های کوهستانی هیچ نظم هندسی و پلان از پیش تعیین شده‌ای وجود ندارد. تنوع نقشه‌ی قلعه‌های کوهستانی بسیار زیاد است و پلان هیچ یک از قلعه‌های کوهستانی در ایران به یک شکل نیست و به بیان دیگر تنوع نقشه‌های این قلعه‌ها به تعداد خود آن‌ها است. نقشه‌ی قلعه‌ها بر اساس طرح دفاع و حمله‌ی ساخته شده است. ولی در هر دوره‌ای روش‌های آزمایش شده و مورد قبول برای ايجاد استحکامات انتخاب می‌شود. در اوايل دوران معماری ايران باستان سبک استحکامات تاثیر گرفته از معماری بين‌النهرين و ساير کشورهای همسايه است.

قلعه الموت؛ یکی از مهم ترین قلعه های کوهستانی ایران

در روستای گازرخان در قزوین، در دل کوه‌های عظیم، نگینی خود را پنهان کرده است، که به آن قلعه‌ی الموت یا آشیانه عقاب گفته می‌شود. این قلعه توسط داعی الحق حسن ابن زید الباقر ساخته شده است. این قلعه از دو بخش غربی و شرقی تشکيل شده اسـت. هر بخش، به دو بخش قلعه‌ی پایين و قلعه‌ی بالا تقسيم می‌شود. قلعه‌ی الموت یا دژ الموت مقر حسن صباح؛ یکی از بنیان‌گذار فرقه‌ی اسماعیلیه بوده است. قلعه‌ی الموت کاملا بر اساس شرایط طبیعی و معماری این سرزمین ساخته شده است. برج و باروی آن از مصالح سنگ، گچ، ساروج و آجر ساخته شده است. حکایت است که:

 امیری دیلمی به وقت شکار عقابی می‌پراند و عقاب بر فراز صخره‌ای می‌نشیند که چشم امیر را خیره می‌کند و بر آن می‌شود که بنایی عظیم را در آن بسازد. در سده‌‌ی اول هجری بر فراز این صخره‌ی عظیم که درازایش از 100 متر می‌گذرد و طبیعت آن را یکپارچه و دست نخورده گذاشته قلعه ساخته می‌شود. شکل صخره‌ای که قلعه بر آن ساخته شده از دور به شکل شتری که زانو زده و سر خم کرده است می‌ماند.

این قلعه در شوال 654 هجری قمری بـه دستور هولاکوخان مغول به آتـش کشيده شد و از آن پس به عنوان تبعیدگاه و زندان مـورد استفاده قـرار گرفت. با بررسی معماری این قلعه می‌توان دید که دیوارهای این قلعه از ساروج و گچ اندود شدند و حصاری امن در گرداگرد بخش‌های درونی قلعه کشیده‌اند. برخی از باروهای قلعه‌ی میانی الموت هنوز هم باقی هستند. در قلعه‌ی الموت به وضوح چال مخزن آب، حفره‌های ذخیره‌ی غذا و محل استراحت حیوانات و قلعه‌نشینیان را در دل سنگ می‌توان دید. اما حالا آیا اثری از سوختن کتاب‌هایی که به دستور هولاکوی مغول سوختند به چشم می‌خورد؟ آیا در دیوارهای عظیم این بنا آثاری از زندان باقی است و آیا آنان که در این مکان پا می‌گزارند می‌دانند که این‌جا زمانی محل نگهداری ثروتی عظیم بوده است؟

کلام آخر

قلعه‌ها در ایران به دو دسته‌ی جلگه‌ای و کوهستانی تقسیم می‌شوند. قلایع به دلیل نظلامی بودنشان دارای استحکامات برای دفاع و حمله بودند و نیازهای قلعه‌نشینان را در زمان حمله و محاصرات تامین می‌کردند. نقشه‌ی قلعه‌های کوهستانی هندسه‌ی خاصی ندارد و این طبیعت است که تعیین‌کننده‌ی پلان قلعه است. برای مطالعه‌ی بیشتر مقالات معماری با یلدامدتور بمانید.

دیدگاه‌ها