چگونگی تعیین حریم بناهای تاریخی (قسمت اول)

حریم، محدوده‌ای است که برای اثر، بنا یا مجموعه تاریخی، بر اساس قانون موجود و در راستای حفظ آن تعیین می‌شود. حریم آثار تاریخی، باعث حفظ موجودیت و یکپارچگی اثر می‌شود. حریم، کیفیت بصری و عملکردی بنا را تعیین می کند. برای آشنایی با قوانین موجود در حریم با یلدامدتور همراه باشید.

تعریف حریم

حریم در قانون مدنی ایران، به بخشی از اراضی اطراف ملک و امثال آن گفته می شود، که برای کمال نفع از ملک مورد نظر ضرورت دارد. هر اثر تاریخی با توجه به زمان و مکان ساخت آن، از دسترسی‌ها و مفصل‌های حیاتی برخوردار بوده و ضمن استقرار در بافت طبیعی، شهری و یا روستایی با محیط و بستر طبیعی خود انس یافته و به گونه‌ای ارتباط برقرار کرده است. این هم زیستی تاریخی و طبیعی با الحاقات حاشیه‌ای بناها نیز هماهنگی کامل دارد.

ساختمان‌سازی در اطراف بناهای تاریخی که جزو آثار ملی هستند و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده‌اند، حس زیبایی شناسی و هویت این آثار را به مخاطره انداخته است. تشکیل شورای تعیین حریم بناهای تاریخی می‌تواند به حفظ و حراست از آثار ملی کمک شایانی کند. در صورتی که بناهای تاریخی، تعیین حریم شوند، می‌توان با برنامه‌ریزی مدون برای بهره‌برداری مناسب‌تر از این بناها در راستای بهبود ظرفیت‌های گردشگری استفاده کرد. ابراز نگرانی از افزایش ساخت و سازها در اطراف بناهای تاریخی که ساخت و ساز در اطراف آن ها هویت این آثار را خدشه دار کرده است رو به افزایش است.

در آثار تاریخی، حریم، محدوده‌ای است که متولی اثر تاریخی بر اساس ضوابط قانونی برای حفظ اثر تاریخی تعیین می‌کند و باعث حفظ موجودیت و یکپارچگی اثر می‌شود.

امروزه تغییر شیوه زندگی، کاربرد مصالح و روش‌های گوناگون طراحی و اجرا، نوعی تناقض را در هم‌خوانی بافت‌های شهری و روستایی پدید آورده است. این تغییر در روش ساخت و ساز، کاملا شتاب زده است و نمی‌توان سرعت آن را مهار کرد و در نتیجه شریان حیات طبیعی و عادی بافت‌های شهری و روستایی و طبیعی را مورد تهاجم قرار داده است و نتیجه تجربه چندین قرن حیات هنری، فرهنگی و اقتصادی اقوام و ملل را خدشه دار کرده است.

بی‌تردید تغییر و تحول جزو ذات همه امور است، ولی هدایت این تغییر، قابل کنترل است. چنان چه شاهد بوده‌ایم، تحولات مختلف تاریخی سبب جدا شدن بناها از بافت طبیعی، روستایی و شهری خود شده‌اند. پیش بینی حریم و ضوابط ویژه حفاظتی، ضروری است تا بتواند این بناها را از صدمات احتمالی در امان نگه دارد. به دلیل تعداد آثار و بناهای موجود با شرایط متفاوت، می‌توان با یک بررسی کلی، خطوط مشترکی را برای حفاظت بناها با عنوان ضوابط حریمی بیان کرد. این ضوابط با توجه به نوع اثر به شرح زیر قابل بررسی است:

بناهایی که در داخل بافت‌های شهری قرار دارند، مانند مساجد، حسینیه ها، تکایا، بازارچه ها و... در کلیه این موارد، مطالعات تاریخی، تصویری، باستان‌شناسی، تطبیقی، تشبیهی، برداشت فیزیکی و ارزشیابی بنا از لحاظ تاریخی و هنری، ضمن توجه به نیازهای روز، از قبیل تاسیسات شهری و... ضروری است و از لحاظ فنی برای حریم، قوانینی وضع می‌شود که باید رعایت شود.

حریم فنی بناهای تاریخی

رعایت اصول زیر در مورد حریم فنی بنا ضروری است:

• ممانعت از ایجاد پی های بزرگ و جلوگیری از رانش پی ها است.
• ممانعت از احداث کارگاه‌ها و کارخانه‌هایی که دود و صدا ایجاد می کنند و موجب پراکندگی مواد شیمیایی و مضر می شود.
• ممانعت از احداث بزرگراه ها و جاده هایی ایجاد صدا و لرزش می کنند.
• ممانعت از حفر چاه‌های آب عمیق و نیمه عمیق که باعث تغییر سطح آب‌های زیرزمینی (کاهش یا افزایش) می شود.
• ممانعت از کاشتن درخت در حاشیه بناهای تاریخی.
• ممانعت از حفر چاه‌های فاضلاب و کانال‌های آبرسانی در کنار بنا.
• ممانعت از تخریب بناهای وابسته به بناهای تاریخی (ساباط ها و پشت بندها) که در حفظ تعادل و جلوگیری از رانش موثر هستند.

با توجه به تنوع کیفی انواع بناهای تاریخی موجود در کشور، تشخیص فاصله فیزیکی این حریم بستگی به نوع اثر، مصالح به کار رفته، ارتفاع، ابعاد مجموعه، وضعیت طبیعی و مطالعه زمین شناسی دارد و در نهایت، نظر فنی کارشناسان متخصص امر مرمت در هر کدام از موارد ضروری است.

حریم منظری بناهای تاریخی

طبق مطالعات به عمل آمده در مورد بناهای تاریخی، چنین استنباط می شود که کلیه بناهای تاریخی از لحاظ منظر و چشم انداز با فضاهای معماری و شهرسازی اطراف و مناظر طبیعی از قبیل کوه ها، دره‌ها، رودخانه‌ها، جنگل‌ها و... نوعی رابطه مستقیم دارند. یعنی نوعی اشراف با فضاهای اطراف در آن ها دیده می‌شود. حفظ این ارزش‌های ارتباطی محیطی، طبیعی و انسانی ضروری است و در این راستا رعایت مقررات زیر ضرورت دارد:

•  ممانعت از احداث بناهای مرتفعی که باعث اختلال در دید بصری محیط می شوند، دید و چشم انداز موجود را تحت الشعاع قرار می دهد.
•  ممانعت از افزایش یا کاهش تراکم موجود، زیرا افزایش تراکم باعث احداث تاسیسات جدید شهری خواهد شد، که آن بخش از بافت شهری، ظرفیت پذیرش آن ها را ندارد. کاهش تراکم نیز موجب رکود اقتصادی و حیاتی مجموعه یا بنا نیز می‌شود.
•  ممانعت از به کار بردن مصالح ناموزون و ناهماهنگ در کنار بنا (همانند استفاده از سنگ پلاک که در بافت‌های خشت و گلی مورد استفاده قرار می‌گیرد.) شایان ذکر است که در موارد استثنا، پس از مطالعات و پژوهش‌های اولیه در امر طراحی و اجرا و به دلایل منطقی، استفاده از فن و مصالح جدید قابل قبول است.
• ساماندهی و ایجاد فضای سبز در حریم بناها با در نظر داشتن ضوابط فنی و باستان شناختی.

حریم کیفی بناهای تاریخی

منظور از حریم کیفی، ایجاد شرایط مناسب برای ادامه حیات کیفی و کمی بنا در ترکیب موزون عناصر است. بر اساس مطالعات به عمل آمده در مورد مجموعه‌های شهری، چنین استنباط می‌شود که ویژگی عمده معماری و شهرسازی در هر دوره ای، ارتباط پیوسته عناصر و دانه هاست. تا حدی که حتی گاه دانه‌ای از عناصر مجموعه، نقش پشت بند را ایفا می کند. ارزش واقعی هر کدام از بناها نیز بسته به ارزش زنجیره‌ای مجموعه است. مانند مجموعه گنجعلی‌خان کرمان که شامل بازار، مدرسه، حمام، آب‌انبار و... است. در زمینه حریم کیفی بناها رعایت ضوابط زیر ضروری است:

•  ممانعت از تخریب طبیعی و تعمدی بناهایی که به مرور زمان و با استمراری فرهنگی شکل گرفته است و به حریم بنا ملحق شده‌اند.
•  بازسازی مجدد و احیای بناهایی که در حریم بنا بر اثر استمراری فرهنگی ایجاد شده اند.
• تلاش در حفظ ترکیب جزییات تشکیل دهنده بافت شهری که در کنار بنای تاریخی مستقرند.

با توجه به آن چه گفته شد بناهای تاریخی آثار ارزشمندی هستند که باید از آن ها حفاظت و نگهداری شود. این حفاظت در راستای بصری نیز باید قابل مشاهده باشد تا منظر آن‌ را تخریب نکند. برای مطالعه ادامه تعیین حریم اثر و بناهای تاریخی با قسمت دوم این مقاله در یلدامدتور همراه باشید.

دیدگاه‌ها