تزیینات در معماری ایران تزیینات جوهر خلق هنر در فضا

میل به زیبایی یکی از ویژگی‌های خاص انسان است که از ابتدای وجود او در زمین شروع به تزیین محل زندگی خود کرده است. این زیبایی نه به مفهوم تزیین به شکل امروزی بلکه با هدف چیره شدن بر طبیعت قدرتمندتر از خود و به مفهوم آیین‌های مذهبی دوران خویش که به وفور در غارهای ماقبل‌تاریخ دیده شده است بود. بعد از تحول بشریت و شناخت محیط اطراف خود تزیینات برای قدرت‌نمایی تمدن‌های مجاور خویش در معماری‌ به کار رفت. مجسمه‌های غول‌آسا و نقش‌برجسته‌هایی با مضامین اساطیری که هنوز متاثر از دوران قبل خود است را مشاهده می‌کنیم. بعد ایجاد ادیان در فرهنگ‌ها و کشورهای مختلف در مضمون و شکل تزیینات نیز تغییر حاصل شد، که این تزیینات متاثر از مذهب و فرهنگ هر کشور بوده است. برای آشنایی با این تزیینات با یلدامدتور بمانید.

تزیینات در معماری ایران

دین اسلام یکی از ادیان است که بسیار بر تزیینات ایران تاثیر گذاشته است. معماران ایرانی با تاثیر از این جمله که خدا زیباست و زیبایی را دوست دارد در بیان زیبایی در هنر و معماری، بسیار آثار قابل توجهی را بر جای گذاشته‌اند. هدف از تزیینات در معماری علاوه بر زیبایی، القای مفاهیمی چون نظم و وحدت وجودی است، که این تزیینات در قالب نقوش هندسی، رنگ معنوی فیروزه‌ای و طلایی، خوشنویسی و کتیبه‌نگاری، آب و نور دیده می‌شود که به تناسب محل مورد استفاده در بنا به القای مفاهیم مذبور کمک می‌کند. تزیینات معماری، مرکب از دو واژه‌ی تزیین و معماری است و در لغت به معنای تزیین، آراستن، آرایش کردن، مزین کردن است. که بارها در کتب مختلف معماری تکرار شده است و تمامی این واژه‌ها بر ماهیت آراستگی و ارزش‌گذاری تاکید دارد.

در معماری ایرانی عشق به تزیینات که عملکرد آن از نمایش صرف فراتر می‌رود، یکی از موارد زیبایی‌شناسی در تزیینات است و این زیبایی‌شناسی را در دوره‌های تاریخی معماری  ایران به وفور می‌توان پیدا کرد. غیر از قرن اول و دوم هجری، در بناهای تاریخی مابقی بناهای دوران اسلامی دارای تزئینات هستند. برخی از این تزئینات به شدت انتزاعی و هندسی بوده است. از آن جایی که اسلام نقش انسان را در نقوش بر خلاف ماهیت وجودی خدا و اسلام می‌دانست بنابراین نقوش به سمت گیاهی و اسلیمی رفت. این طبیعت‌گرایی در تزیینات ایرانی و اسلامی ریشه در اعتقادات ماقبل تاریخ دارد که تاثیری بسیار در هنر اسلامی-ایرانی گذاشته است. تزیینات در قالب هندسی جلوه‌گر شده است. 

اصل تزیین در معماری

ﺗﺰﻳﻴﻨﺎت در ﻣﻌﻤﺎری اﻳﺮاﻧﯽ از ﭼﻨﺪﻳﻦ اﺻﻞ ﺑﻨﻴﺎدی ﭘﻴﺮوی ﮐﺮده اﺳﺖ، مهمترین اﺻﻞ تزیینات ﺑﯽ‌زﻣﺎﻧﯽ و ﺑﯽﻣﮑﺎﻧﯽ ﻧﻘﻮش اﺳﺖ و به این معنی است که ﻣﻌﻨﺎی به کار رفته در ﻧﻘﻮش در ﺗﺰﻳﻴﻨﺎت معماری ﻣﺘﻌﻠﻖ ﺑﻪ دوره، زﻣﺎن، ﻣﮑﺎن ﻳﺎ ﻫﻨﺮ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﻤﯽ‌ﺑﺎﺷﺪ. ﻫﻤﺎن ﻧﻘﺸﯽ ﮐﻪ در اﺻﻔﻬﺎن دوره‌ی ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ به کار رفته است، ﻫﻢ در ﻣﻌﻤﺎری و ﻫﻢ در ﺳﺎﻳﺮ ﻫﻨﺮﻫﺎ ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ اﺳﺖ. هنر معماری ﺧﺮاﺳﺎن در ﺗﺰﻳﻴﻦ، ﭼﻪ روی اﺷﻴﺎ و ﭼﻪ روی ﺑﻨﺎ، ﻫﺮ ﻧﻘﺸﯽ، ﺟﺰیی از ﻳﮏ اﻟﮕﻮی ﮐﻠﯽ را ایجاد کرده است. تزیینات بعد از اسلام در ایران دارای قایده و نظم خاصی است که نقش‌ها و طرح‌ها از جهت استخوان‌بندی شکل و چارچوب طرح کاملا مشخص است. هنر تزیین در معماری ایرانی مبتنی شناخت الگوها و رمزها است و  طبیعت‌گرایی در هنر معماری اسلامی بسیار حایز اهمیت بوده است. به گونه‌­ای که تزینات باید از هنر الهی تقلید کند به نحوی که عملکرد روح الهی باید سرمشق هنرمند باشد نه تکرار عینی طبیعت. مصالح مورد استفاده در تزیینات در معماری ایرانی از ﺗﺮﮐﻴﺐ مواد ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺳﻨﮓ، آﺟﺮ، ﮔﭻ در ﺑﺎﻓﺖ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﻮده است.

انواع تزیینات در معماری

معماری ایران با توجه به شکل خاص آن زمینه‌ی شکل‌گیری بسیاری از هنرها را ﻓﺮاﻫﻢ کرده است. ﻫﺮ ﮐﺪام از این هنرها به گونه‌ای در معماری ایران و سبک خاص خود شکوفا شدند و در آن دوره از تاریخ شناخته می‌شوند و هر یک از آن‌ها با اهداف خاص در معماری ایجاد شدند. در معماری ایرانی ما صرف تزیین را به تنهایی نمی‌توان پیدا کرد و هر یک برای هدفی خاص اجرا و تعیین شدند و عوامل تزیینی در معماری برای هدفی خاص و با حکمتی متعالی اجرا و ادامه پیدا کرده است. ﻧﻘﺶ ﻋﻨﺎﺻﺮ تزیینی در ﻣﻌﻤﺎری اﻳﺮاﻧﯽ ﻳﮏ ﻧﻘﺶ ﻣﺤﻮری و ﻳﮑﯽ از ﻋﻮاﻣﻞ ﻋﻤﺪه‌ی وﺣﺪت اﻧﻮاع ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻫﻨﺮﻫﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ. تزیینات در معماری چه از نوع سازه‌ای چه از نوع تزیینی صرف در معماری از انواع محتلفی تشکیل شده است که هنرمندان و معماران ایرانی در اوج خلاقیت در روش‌های مختلف به کار کشیدند و نبوغ خاصی را در معماری ایجاد کردند. از انواع تزیینات در معماری می‌توان به موارد زیر اشاره نمود.

• ﺧﻮﺷﻨﻮﻳﺴﯽ

• آب نما

• شیشه رنگی

نور و رنگ دو عنصر اصلی در طراحی معماری ایرانی هستند. معماران در گذشته به این امر واقف بودند و به نحوی شایسته از آن‌ها در بناهای تاریخی استفاده کردند. شاهکارهای معماری به‌جا مانده از دوران کهن، همه مهر تاییدی بر این امر است. 

• ﻧﻮر 

• عناصر اسلیمی

• کاشی کاری

کاشی کاری هنری است که با اسلام رواج پیدا کرده است و آثار متنوعی را در طول تاریخ هنر معماری به وجود بیاورد. کاشی کاری هنر زیباییت که در جای جای بناهای تاریخی مانند گنبد به وفور دیده می‌شود. در دوره‌ی صفوی ما شاهد اوج دوران کاشی‌کاری هستیم و امروزه یکی از اصیل‌ترین هنرهای ایرانی به حساب می‌آید.

• گچ بری

یکی از هنرهای تزیینی است که از دوران ساسانی مورد توجه هنرمندان قرار گرفته است و تا به امروز ما شاهد هنرهای بی نظیری از گچ‌بری در بناهای تاریخی هستیم. 

• آجر کاری

آن‌ چه امروز به نام آجر شناخته شده است و پدیده‌ای است که از دگرگون شدن گل رس که از حرارت دادن خشت و گل به وجود می‌آید. در ایران شاهد گونه‌های مختلف از آجر در نماسازی بخش‌های مختلف بنا هستیم که نقش تزیینی را بر عهده دارند. بعد از اسلام مهمترین آثار باقی مانده از گچ بری را می‌توانیم در خانه‌های تاریخی در فضای داخلی برای تزیین ببینیم.

• سنگ تراشی

سنگ یکی از مصالح بومی برای استفاده در بناهای تاریخی است. در شهر و مکان‌هایی که به وفور سنگ یافت می‌شود، می‌توانیم استفاده آن را در بناهای تاریخی ببنیم. سنگ به دلیل ماهیت سخت و سردی که دارد برای نشان دادن قدرت در بناهای استفاده شده است. و همچنین به دلیل استحکام و سخت بودنش در پایین بناهای تاریخی استفاده کاربردی زیادی داشته است.

• آینه کاری 

 آينه در معماری به منزله‌ی عنصری تزیينی و به دليل انعكاس نور بيشتر مورد استفاده قرار گرفته است. آیینه‌کاری یکی از هنرهای تزیینی است که در استفاده در بناهای متبرک تاریخی می‌توان آن را به وفور دید. آب و آينه همواره نزد ايرانيان نماد پاكی، روشنايی، راستگويی شمرده شده است، شايد به كار گرفتن آينه در نقش يكی از آرايه‌های تزيينی بنا با اين موضوع بی‌ارتباط نباشد. 

کلام آخر

اگر زیبایی را جوهر هنر بدانیم دستیابی به هنر و زیبایی از مولفه‌ی جدایی‌ناپذیر معماری ایرانی است. تزیینات بحث بسیار گسترده‌ای است که در بخش‌های مختلف مانند عرفان، معماری، هنر و... تقسیم شده است. برای شناخت بیشتر فلسفه‌ی تزیینات باید تفکر گسترده‌ای در این بحث انجام شود. برای آشنایی بیشتر با این تزیینات معماری نگری با یلدامدتور بمانید.

دیدگاه‌ها